Przemiany demograficzne

Poza przemianami w sferze gospodarczej, politycznej i społecznej, transformacja systemowa miała kolosalne konsekwencje demograficzne (Gavrilova, Gavrilov, 2009; Okólski, 2010; Hoff, 2011). W Polsce w ostatnich dwóch dekadach drastycznie spadł współczynnik dzietności, jednocześnie znacznie wzrosła długość życia. Postępująca integracja europejska sprzyjała także wzrostowi emigracji do krajów „starej piętnastki”, która w Polsce szczególnie nasiliła się po przystąpieniu do UE w 2004 r. Polska literatura dysponuje bogatym dorobkiem w temacie analiz struktury socjoekonomicznej przed i po transformacji, mobilności społecznej oraz wzrostu poziomu nierówności po 1989 r. (Domański, 1996, 2000; Krzemiński, Raciborski, 2007;

Słomczyński, 2002; Słomczyński, Janicka, 2008; Gardawski, 2009b). Zmiany w tym zakresie wpływają również na zmianę tempa procesu starzenia się ludności, różnicują bowiem znacząco m.in. style życia, modele rodziny, standardy życia oraz podatność na ryzykowne zdarzenia i zachowania. Osoby o wyższym statusie ekonomicznym posiadają zwykle mniej dzieci i żyją dłużej (Lutz, KC, 2011). Rezultatem tych procesów jest gwałtowne starzenie się ludności Polski i innych krajów Europy Środkowej i Wschodniej, które w najbliższych dekadach staną się jednymi z najstarszych demograficznie społeczeństw europejskich.

Wykres III.1. Średni efektywny wiek przejścia na emeryturę (lewa oś – wiek)* oraz wskaźnik obciążenia demograficznego osobami 65+ (prawa oś – procenty)** w Polsce w latach 1970-2012

Uwagi: Wartości liczbowe podane jedynie dla wybranych lat.

* Średni efektywny wiek przejścia na emeryturę – dane prezentują ważoną średnią 5-letnią (np. dane dla 1970 r. to średnia z lat 1970, a dla 2000 r. to średnia z lat 1995-2000). W oparciu o dane dla lat 1965-2011. Dane do 1990 r. mogą być obciążone błędem, ponieważ są szacowane na podstawie spisów powszechnych. Dane z lat 1991-2011 pochodzą z badań rynku pracy. Źródło: OECD.

** Wskaźnik obciążenia demograficznego osobami 65+ – stosunek liczby osób w wieku 65 lat i więcej do osób w wieku 15-64 lata. Linia dopasowania do danych dokładnych dla lat: 1970, 1975, 1980, 1985, 1990-2012.

Źródło: Eurostat.

Źródło: OECD, Eurostat.

Co najmniej od lat 70. przeciętny wiek przejścia na emeryturę w Polsce systematycznie się obniża (zob. wykres III.1). Znaczący spadek na początku lat 90., jest związany ze zmianą systemową i likwidacją bezrobocia ukrytego – osoby starsze w wolnorynkowej rzeczywistości wybierały często emeryturę. Od tego czasu średni wiek przejścia na emeryturę wśród mężczyzn utrzymuje się na poziomie nieco ponad 61 lat. Wśród kobiet natomiast wskaźnik po 1989 r.

nadal spada do niecałych 58 lat około 2008 r. Dopiero ostatnie lata przynoszą pewien wzrost, widoczny szczególnie wśród kobiet. Związane jest to przede wszystkim z ograniczeniem możliwości przechodzenia na wcześniejszą emeryturę. W 2012 r. średni wiek osób, które uzyskały emeryturę ZUS wyniósł 59,5 lat w przypadku kobiet i 60,2 lat w przypadku mężczyzn (ZUS, 2013).

Równolegle obserwować można przemiany struktury wiekowej, zobrazowane na wykresie III.1 wskaźnikiem obciążenia demograficznego osobami starszymi, a więc stosunkiem liczby osób w wieku 65 lat i więcej do osób w wieku 15-64 lata. Warto przywołać przy tej okazji to, o czym była mowa w rozdziale I, mianowicie negatywne konotacje wynikające z niefortunnej nazwy tego wskaźnika. Wiek produkcyjny nie ma nic wspólnego z produktywnością ekonomiczną, ani pozaekonomiczną, a osoby 65+ niekoniecznie „obciążają” resztę społeczeństwa. Jest on jedynie

73,6

1970 1972 1974 1976 1978 1980 1982 1984 1986 1988 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012

Mężczyźni Kobiety

jednym ze wskaźników ilustrujących starzenie się ludności. W latach 80. wskaźnik ten wynosił około 15%, od lat 90. zaczął rosnąć szybciej, osiągając 18% w 2000 r. i 19,4% w 2012 r.

Wykres III.2. Prognoza dla wskaźnika obciążenia demograficznego osobami 65+ w wybranych krajach do 2060 r. (linie, wartości w %) oraz liczba osób w wieku 15-64 lata

w 2010, 2030 i 2050 r. w Polsce (zob. wykresy kołowe)

Uwagi: PL-Polska, DE-Niemcy, IT-Włochy, FR-Francja, SE-Szwecja, UK-Wielka Brytania.

Źródło: GUS, Eurostat.

Co jednak istotne, prognozy demograficzne przewidują przyspieszenie procesu starzenia się ludności Polski, co ilustruje wykres III.2. W 2020 r. wskaźnik obciążenia demograficznego wyniesie już 27%, a 43% Polaków będzie miało więcej niż 50 lat. Do 2050 r. ubędzie nam 4 mln obywateli, a wskaźnik obciążenia wzrośnie do 53%, czyniąc z Polski jeden z najstarszych tych, którzy ukończyli 50 r.ż. wynosił około 28%. W 2013 r. przekroczył on już 35%, natomiast do 2040 r. wzrośnie do 43%. Znacząco wzrośnie także udział tzw. kategorii osób bardzo starych.

W 2000 r. było w Polsce niespełna 750 tys. osób po 80 r.ż., w 2015 r. będzie ich dwa razy więcej, a w 2030 r. już ponad 2 mln.

Warto w tym miejscy zaprezentować także dane na temat podstawowych mechanizmów odpowiedzialnych za te przemiany: spadku dzietności i wydłużenia się przeciętnego trwania życia (pominę już kwestię spadku śmiertelności w różnych kategoriach wiekowych oraz

1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2015 2020 2025 2030 2035 2040 2045 2050 2055 2060

Ludność

Współczynnik dzietności jeszcze na początku latach 60. wynosił niemal 3, następnie aż do początku lat 90. utrzymywał się na poziomie pomiędzy 2-2,5, po czy zaczął gwałtownie spadać (GUS, 2009). W latach 2008-2012 wahał się pomiędzy 1,3-1,4 (Eurostat). Wprawdzie prognozy demograficzne przewidują jego wzrost, jednak nie będzie on znaczący. Nawet bardziej optymistyczne scenariusze nie przewidują, aby do 2030 r. przekroczył on wartość 1,5 (Matysiak, Nowok, 2007; Eurostat).

Równocześnie rośnie przeciętny wiek zawierania małżeństw oraz wiek urodzenia pierwszego dziecka. Jest to głównie efektem przemian w zakresie stylu życia, stylu pracy i modelu rodziny (Slany, 2002; Frątczak, 2011), jak również wydłużenia się okresu edukacji, szczególnie w przypadku kobiet (Szafraniec, 2011: 200 ff.; Turek, Czarnik, 2012: 119-121).

Przeciętna długość życia w Polsce, podobnie jak we wszystkich rozwiniętych krajach, systematycznie rośnie (zob. wykres III.3). W 2010 r. mężczyźni żyli przeciętnie 71 lat, a kobiety 80 lat (dodajmy, że kraje wysoko rozwinięte uzyskały taką wartość ponad 20 lat wcześniej; za:

GUS, 2009⁴⁰). Było to o odpowiednio 15 i 18 lat dłużej niż w 1950 r. Prognozy dla 2050 r.

przewidują dalszy wzrost, odpowiednio o 8 i 7 lat.

Wykres III.3. Przeciętna długość życia w momencie narodzin w latach 1950-2050

Źródło: dane 1950-2010 na podstawie GUS z 2012 r.; prognozy dla lat 2020-2050 na podstawie Matysiak i Nowok (2007).

Obecni 50-latkowe mają przed sobą statystycznie jeszcze 26 lat życia w przypadku mężczyzn i 32 lata w przypadku kobiet. Dla 65-latków przeciętne dalsze trwanie życia wynosi natomiast odpowiednio 15 i 20 lata (dane GUS na 2012 r.). Zauważmy jednak, że oczekiwana długość zdrowego życia dla mężczyzn i kobiet, którzy dożyli 65 r. ż. wynosi 7 i 8 lat (Eurostat).

40 Średnia dla krajów: Austria, Belgia, Finlandia, Francja, Niderlandy, Irlandia, Niemcy, Norwegia, Szwajcaria, Szwecja, Wielka Brytania, Włochy, Australia, Kanada i USA.

56,1

66,6 66,2

71,4

76,1

79,6

61,7

73,3 75,2

79,8

83,9 86,7

50 55 60 65 70 75 80 85 90

1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010 2020 2030 2040 2050

Mężczyźni Kobiety