Powstanie ekonomii starzenia się
Zagadnienia zawiązane z procesem starzenia się jednostki i starzenia się ludności spotkały się także z zainteresowaniem ekonomistów. Chociaż wiek i cykl życia od dawna funkcjonowały w ekonomii jako istotny wymiar analiz, to pierwsza przekrojowa monografia na temat ekonomii starości powstała dopiero w 1980 r. Była to praca The Economics of Individual and Population Aging R. Clarka i J. Spenglera (1980) (poprzedzona artykułem: Clark, Kreps, Spengler, 1978).
Autorzy wspominają, że rozpoznanie związków procesów starzenia się ludności z ekonomią miało miejsce jeszcze w latach 30. i 40. Wtedy to, na bazie pierwszych projekcji demograficznych, które wskazywały na przemiany struktury wiekowej, zwrócono uwagę na kwestie zmiany liczby płatników i beneficjentów systemu emerytalnego. Niemniej była to jeszcze wówczas perspektywa odległej przyszłości. Co więcej, aż do lat 50. rola systemów emerytalnych była niewielka w kształtowaniu aktywności zawodowej osób starszych. Dopiero późniejsze zwiększenie pokrycia i poziomu świadczeń emerytalnych uczyniły zeń jeden z kluczowych mechanizmów w tym zakresie (Clark, Spengler, 1980: 30-40). Według Clarka i Spenglera ekonomia starzenia się była w 1980 r. dziedziną dopiero rozwijająca się, lecz w wyniku przemian demograficznych miała szybko zyskać na znaczeniu.
Obecnie jedną z ważniejszych instytucji zajmujących się ekonomią starzenia się jest Munich Center for the Economics of Aging, założone w 2001 r. i prowadzone przez A. Börsch-Supana.
O interdyscyplinarnym charakterze działalności centrum świadczy m.in. jeden z filarów jego działalności – badanie SHARE24, jedno z najważniejszych międzynarodowych cyklicznych badań społecznych dotyczących osób starszych, podejmujące wątki wykraczające daleko poza kwestie ekonomiczne (np. zdrowie, aktywność społeczna, sytuacja rodzinna, światopogląd).
Dopiero niedawno, w 2013 r., powstało też pierwsze czasopismo naukowe poświęcone stricte ekonomicznym aspektom starzenia się – „The Journal of the Economics of Ageing”, redagowane przez uznanych ekonomistów25,26. W jego zakres, poza zagadnieniami typowo ekonomicznymi, jak finanse w wymiarze publicznym i indywidualnym, oszczędności, czy też wzorce konsumpcyjne, redaktorzy wpisują także kwestie związane w kształceniem przez całe życie, obciążeniami ekonomicznymi rodzin wynikającymi z obowiązków opiekuńczych, zarządzaniem wiekiem w firmach lub ekonomią systemu zdrowia.
Główne tematy badawcze
W The Economics of Individual and Population Aging Clark i Spengler (1980) zarysowali mikro- i makroekonomiczny wymiar ekonomii starzenia się. Pierwszy z nich miał obejmować badanie zachowań i zasobów ekonomicznych jednostki z perspektywy jej wieku, m.in. analizę statusu ekonomicznego (poziom i źródła zarobków, stopa zastąpienia), czy też zmieniające się wraz z etapami życia wzory aktywności ekonomicznej (produktywność, trajektoria zarobków lub konsumpcja). Jednym z ważniejszych podejmowanych przez nich zagadnień było uwarunkowanie aktywności ekonomicznej osób starszych, przede wszystkim uwarunkowanie decyzji o dezaktywizacji zawodowej. Autorzy wskazywali na kluczowe znaczenie poziomu dochodów (stopy zastąpienia) oraz stanu zdrowia, zaznaczając jednak, że wiele zależy od innych indywidualnych charakterystyk jednostki oraz od zawodu.
Natomiast na poziomie makro ekonomia starzenia się miała podejmować wątki związane z ekonomicznymi konsekwencjami i uwarunkowaniami starzenia się ludności. Jest to m.in.
podaż pracy osób starszych, system emerytalny, inwestycje, oszczędności i ich obsługa, mobilność zawodowa, wzorce konsumpcji i popyt na dobra i usługi, czy też wpływ zmiany struktury wieku pracowników na produktywność organizacji lub gospodarki w skali makro.
Od lat 80. poszerzał się zakres zainteresowań ekonomistów, którzy w wielu charakterystykach gospodarki i relacji ekonomicznych dostrzegli znaczenie przemian struktury wieku ludności (Hanushek, Maritato, 1996; Lumsdaine, Mitchell, 1999; Schulz, 2001, 2010; NRC, 2012).
Mikroekonomia procesu starzenia się została wzbogacona o dane longitudinalne, dostarczające
24 Survey of Health, Ageing and Retirement in Europe.
25 D. E. Bloom (Harvard School of Public Health, USA), A. Sousa-Poza (University of Hohenheim, Niemcy) i U. Sunde (LMU Munich, Niemcy).
26 Nieco wcześniej, w 2010 r., ceniony „Oxford Review of Economic Policy” wydał osobny numer poświęcony ekonomii starzenia się (Volume 26 Issue 4).
m.in. informacji o mechanizmach rządzących decyzjami dezaktywizacyjnymi (zob. rozdz. I.7).
Wzrost zainteresowania szeroko pojmowanym obszarem ageing studies w ostatnich latach, również zaowocował rozwojem perspektywy ekonomicznej. Przykładem jest chociażby, wydana także w Polsce, książka pt. Ekonomiczne konsekwencje starzenia się społeczeństw (Nyce, Schieber, 2011). Pewien ogólny zarys gerontologii ekonomicznej zaproponowali także J. Perek-Białas i J. Schippers (2013), określając jej cel jako analizę roli osób starszych w gospodarce jako pracowników, konsumentów i podatników. Jednak w większym stopniu niż do dorobku ekonomicznego odnoszą się oni do kierunku wyznaczonego przez ekonomię polityczną procesów starzenia się. Obszerny zestaw zagadnień podejmowanych na przestrzeni kilkunastu ostatnich lat przez ekonomię procesów starzenia się prezentuje seria The Economics of Aging pod redakcją D. Wise’a, wydawana nieprzerwanie od 1989 r. przez National Bureau of Economic Research w Cambridge (m.in. Wise, 2012). Do tej pory ukazało się 14 tomów poświęconych bardzo szerokiej gamie kwestii związanych z procesem starzenia się ludności, wykraczających daleko poza ramy analiz czysto ekonomicznych (jeżeli w ogóle takie ramy dałoby się wyznaczyć).
Jednym z głównych tematów badawczych jest wpływ zmiany dominujących wzorów konsumpcji wynikający ze starzenia się ludności na strukturę gospodarki. Konsekwencją może być dalszy rozwój sektora usług i zmniejszenia się roli sektora przemysłowego (Kunz, 2007). Według niektórych analiz osoby starsze mają mniejsze zapotrzebowanie na rozmaite urządzenia i produkty, a większe na usługi niż młodsze pokolenia, np. rodziny z dziećmi. Badania w krajach zachodnich, czy też w Chinach pokazują, że wraz z wiekiem zmniejsza się ogólny poziom wydatków, zmienia się też ich struktura (Abdel-Ghany, Sharpe, 1997; Atkinson, Hayes, 2010; Du, Wang, 2011). W ujęciu nominalnym zazwyczaj spadają wydatki m.in. na wyposażenie domu, sprzęt AGD RTV, zakup i użytkowanie samochodu, odzież, czy jedzenie (chociaż udział wydatków żywieniowych rośnie). Bez wątpienia, wraz z wiekiem w ujęciu nominalnym i relatywnym rosną wydatki na usługi zdrowotne, rehabilitacyjne i opiekuńcze. Pojawia się także większe zapotrzebowanie na niektóre usługi finansowe (np. oszczędnościowe), publiczne usługi komunikacyjne oraz zapewnienie bezpieczeństwa. Tendencje te są jednak w dużej mierze uwarunkowane kulturowo, występuje też zróżnicowanie chociażby ze względu na pozycję społeczno-ekonomiczną (Lafrance, Larochelle-Côté, 2011). Ponieważ produkcja przemysłowa jest często zglobalizowana, a usługi są dostarczane przez zasoby lokalne, tego rodzaju zmiany mogłyby mieć pozytywny wpływ na gospodarki narodowe (Kunz, 2007).
Coraz większego znaczenia nabiera także siwiejący rynek (greying market) lub srebrna (siwa) ekonomia (silver economy), czyli rynek usług i produktów przeznaczonych dla coraz większej, zamożniejszej i wymagającej grupy starszych klientów (Gunter, 1998; Szukalski, 2012).
Wprawdzie był on dostrzegany przez marketingowców już w latach 60., ale dopiero od lat 90.
zyskał na znaczeniu jako segment wart wyróżnienia i profilowania oferty. Niewątpliwie ta
kategoria odbiorców będzie coraz liczniejsza, coraz zdrowsza, będzie żyć coraz dłużej i, co ważne – będzie też zamożniejsza niż ich poprzednicy.
Innym niezwykle istotnym tematem, który podejmowali ekonomiści była teza, że starsi pracownicy zabierają miejsca pracy osobom młodszym. Opiera się ona na założeniu, że przy określonych warunkach brzegowych ilość pracy w gospodarce jest stała, co skutkuje nieustającą konkurencją, w której każda nowo zatrudniona osoba obiera miejsce pracy komuś innemu.
Natomiast bez znaczącej zmiany warunków brzegowych, np. ilości kapitału i popytu na pracę, nowe miejsca pracy nie mogą powstać. Ekonomia określa takie podejście teorią ustalonego zatrudnienia (lump of labour). Skutkowało ono polityką wypychania osób starszych z rynku pracy – ich miejsca zająć mieli młodsi, szczególnie osoby dopiero rozpoczynające kariery (na identycznych zasadach teoria lump of labour przekłada się na rekomendacje zamykania granic prze imigrantami) (Walker, 2007). Chociaż nie ma w tej kwestii pełnej zgody, ekonomiści często wskazują statyczną teorię ustalonego zatrudnienia jako sztandarowy przykład błędnych założeń w ekonomii (tzw. lump of labour fallacy), zaś w jej miejsce przyjmują chętniej dynamiczną koncepcję rynku pracy. Dane z wielu krajów wskazują, że wcześniejsze opuszczanie rynku pracy przez osoby starsze nie przekłada się na wzrost zatrudnienia w młodszych grupach wiekowych (Ilmakunnas i in., 2010: 141-146; Taylor, McLoughlin, 2013). Po pierwsze, gospodarka wolnorynkowa to mechanizm, który działa tym lepiej, im więcej osób pracuje, przyczyniając się do wzrostu produkcji i konsumpcji. Z punktu widzenia makroekonomicznego twierdzenie, że aktywność jakieś grupy jest problemem, jest mylne. Problemem jest bezrobocie i bierność, które obciążają system socjalny, system zdrowia i zmniejszają potencjał konsumpcyjny ludności. Po drugie, osoby młodsze i starsze zatrudniane są najczęściej na inne stanowiska, oczekuje się od nich innych kompetencji.
* * *
Nie będę w tym miejscu prezentował systematycznego przeglądu literatury z zakresu ekonomii starości, tak jak to miało miejsce w przypadku gerontologii społecznej i socjologii starości.
W dużej mierze zakres tematyczny tych dziedzin jest zbieżny i wątki podejmowane przez ekonomistów są równie często rozważane przez socjologów, psychologów, politologów czy demografów. Między innymi w rozdziale I.2.1 zostały przywołane dyskusje na temat ekonomicznych konsekwencji starzenia się ludności – zarówno te apokaliptyczne, jak i bardziej optymistyczne. Nie ma też większego sensu zastanawiać się np. nad tym która analiza sytuacji zatrudnienia lub bezrobocia wśród osób starszych jest bardziej ekonomiczna, a która bardziej socjologiczna. Należy natomiast zaznaczyć, że bardzo niewiele prac zostało poświęconych roli pracodawców w procesie kształtowania sytuacji osób starszych na rynku pracy. W rozdziale II zostanie zaprezentowany przegląd literatury ukierunkowany na tę kwestię. Przywołane zostaną zagadnienia dotyczące m.in. uwarunkowań decyzji pracodawców, zarządzania personalnego, produktywności, kształtowania się zarobków w trakcie trwania życia, czy też znaczenia
kompetencji na rynku pracy. Duża część teorii, koncepcji i danych będzie pochodzić z literatury ekonomicznej, niekoniecznie jednak utożsamianej z ekonomią starości.
Gerontologia, czy też ogólniej – nauki o procesach starzenia się – zyskały w ostatnich dekadach silnie interdyscyplinarny charakter, włączając w swój obręb także zagadnienia ekonomiczne. Jak to już wielokrotnie podkreślałem, nie można wyznaczyć tradycyjnych akademickich granic w tym zakresie. Ekonomia starości, jako subdyscyplina, wydaje się być dziedziną nieco słabiej rozwiniętą pod względem instytucjonalnym, niż chociażby gerontologia społeczna lub socjologia starości. Nie oznacza to oczywiście, że teorie i analizy czerpiące z ekonomii miały niewielkie znaczenie dla rozwoju badań nad starością. Jest wręcz przeciwnie, zaś problemem może być niedocenianie znaczenia perspektywy ekonomicznej, co też będę starał się pokazać w dalszej części rozprawy.