Pracodawca i pracownik: zakorzenienie i modele mentalne

Jedną z najbardziej popularnych koncepcji w socjologii gospodarki, dotyczącą działań aktorów w przestrzeni ekonomicznej, jest koncepcja zakorzenienia (embeddedness). W najprostszym ujęciu zakorzenienie oznacza wpływ pewnych czynników indywidualnych i zewnętrznych na działania ekonomiczne jednostki. Przeciwstawia się ono niedosocjalizowanej wizji jednostki w ujęciu modeli klasycznej i neoklasycznej ekonomii, opartej (w bardzo uproszczonej postaci) na idealizujących założeniach istnienia wolnego rynku doskonale poinformowanych sprzedawców i kupców, działających w pełni racjonalnie, lecz nie utrzymujących między sobą innych niż ekonomiczne kontaktów (Morawski, 2001: 34-37; Siewierski, 2008: 23-34)²⁹.

W popularnej koncepcji S. Zukin i P. DiMaggio (1990) wyróżnione są cztery rodzaje zakorzenienia: strukturalne, poznawcze, kulturowe i polityczne. Centralnym elementem zakorzenienia strukturalnego jest ujęcie relacji ekonomicznych jako relacji interpersonalnych ukierunkowanych i ograniczonych przez sieć powiązań pomiędzy aktorami oraz wzorce relacji społecznych. Koncepcja ta stara się znaleźć równowagę pomiędzy niedosocjalizowaną i przesocjalizowaną koncepcją człowieka. Jak pisze w swoim słynnym artykule M. Granovetter (1985: 487), jednostek nie można traktować jako atomów, funkcjonujących niezależnie od kontekstu społecznego, nie można też jednak interpretować ich zachowań jako pełnej realizacji scenariusza sytuacji społecznej, w jakiej się znajdują. Wiele prac rozróżnia dodatkowo zakorzenienie strukturalne od relacyjnego (Nahapiet, Ghoshal, 1998; Moran, 2005). Pierwsze odnosi się do konfiguracji sieci powiązań (m.in. występowanie lub brak powiązań, liczba powiązań, centralność i hierarchia pozycji), a drugie do jakości tych relacji (opartej na osobistej historii interakcji aktorów, wzajemnym zaufaniu, wspólnocie wartości itp.). Podejście to znalazło szerokie zastosowanie przede wszystkim w analizach sieci aktorów, kształtowania się i utrwalania powiązań pomiędzy aktorami, ich wpływie na konkurencyjność i współpracę między aktorami lub też w badaniach relacji opartych o kapitał społeczny (Gnyawali, Madhavan, 2001). Przykładem wpływu zakorzenienia strukturalnego w obszarze zagadnień

29 Warto dodać, że takie przedstawienie neoklasycznego modelu racjonalności jest bardzo dużym uproszczeniem wobec zróżnicowania nurtów i poglądów na ten temat wewnątrz samej ekonomii i wielu ekonomistów zapewne – i słusznie – oponowałoby, prezentując bogaty przegląd refleksji w tej dziedzinie. Jak zauważył promotor tej pracy – Prof. J. Górniak – do najistotniejszych krytyków tych idealizujących założeń teoretycznych należy zaliczyć m.in. C. Mengera, F. A. von Hayeka i H. Simona, którzy na długo przed M. Granovetterem analizowali znaczenie instytucji, ograniczonej racjonalności, a także podejmowali krytykę modeli doskonałej konkurencji i doskonałej informacji. Omówienie tego wątku wykracza jednak poza ramy niniejszej pracy.

podejmowanych w niniejszej pracy może być potwierdzone w badaniach zjawisko redukcji negatywnych stereotypów wiekowych menedżera w relacjach silnie zindywidualizowanych, z dobrze znanymi starszymi osobami, w porównaniu do relacji z nowymi lub nieznanymi pracownikami (Perry, Finkelstein, 1999; Posthuma, Campion, 2007).

Kognitywny wymiar zakorzenienia odnosi się do mentalnych ograniczeń wnioskowania ekonomicznego, które sprawiają że jednostki i organizacje nie postępują zgodnie z neoklasycznym modelem racjonalności (Zukin, DiMaggio, 1990). Prowadzi to do przyjęcia koncepcji ograniczonej racjonalności działań (bounded rationality). Jednym z podstawowych ograniczeń jest brak pełnej wiedzy na temat aktualnej sytuacji oraz niepewność konsekwencji działań. Uzyskanie informacji, nawet jeżeli jest możliwe, często wiąże się z pewnymi kosztami.

Proces wnioskowania jest również ograniczony przez kognitywne możliwości jednostki, jej poziom umiejętności przetwarzania informacji i zdolność do podejmowania decyzji.

W kontekście sytuacji starszych pracowników, jedną z podstawowych barier utrzymania w zatrudnieniu może być brak wiedzy i umiejętności pracodawcy w dziedzinie zarządzania wiekiem.

Zakorzenienie kulturowe dotyczy roli podzielanych kolektywnie interpretacji w kształtowaniu strategii i celów gospodarczych. Kultura, w formie wierzeń, ideologii, powszechnych przekonań, zespołów norm i reguł, narzuca bowiem pewne ograniczenia w wolności działań ekonomicznych, wskazuje drogi postępowania, wpływając na wybór celów i wzorców działania oraz narzucając interpretacje. W nawiązaniu do teorii ról społecznych J. Montgomery (1998) prezentuje mechanizm, w którym aktorzy w określonej sytuacji stosują się najpierw do pewnej metareguły, pozwalającej im na przyjęcie adekwatnej roli. Każda rola wiąże się z pewnymi oczekiwaniami społecznymi, zestawem reguł względem możliwych działań w danej sytuacji oraz postrzeganiem alternatyw i kryteriów ich oceny w trakcie podejmowania decyzji. Przykładem może być sytuacja wyboru działania przez rodzinę, która nagle znalazła się w poważnych tarapatach finansowych: rodzinom z klasy średniej nawet nie przyjdzie do głowy żebranie, podczas gdy wśród rodzin bardzo ubogich może to być jedna z rozważanych alternatyw (za: Morawski, 2001: 35). Normy kulturowe mają duże znaczenie np. w określaniu

„odpowiedniego” wieku przejścia na emeryturę (możemy mówić w tym kontekście o kulturze starości, por. Guillemard, Rein, 1993). Ten typ zakorzenienia wyraźnie ujawnia się także w różnicach w treści stereotypów wiekowych pomiędzy pracodawcami z różnych krajów (np.

Harper i in., 2006).

Wreszcie ostatni wymiar w koncepcji Zukin i DiMaggio (1990) to zakorzenienie polityczne.

Dotyczy ono asymetrii władzy w relacjach pomiędzy aktorami. Asymetria ta może wynikać z ram prawnych, nierównego dostępu do zasobów oraz ze stopnia legitymizacji społecznej.

Wpływ norm prawnych i instytucji publicznych na funkcjonowanie firm jest oczywistym przykładem tego rodzaju zakorzenienia. Perspektywa ta nawiązuje do jednego

z najważniejszych obecnie paradygmatów w dziedzinie badań nad procesami starzenia się, czyli do opisywanej w poprzednim rozdziale ekonomii politycznej procesów starzenia. Skupia się ona m.in. na tym, w jaki sposób system polityczny kształtuje możliwość zaangażowania się w aktywność ekonomiczną osób starszych, analizuje także proces uzależnienia osób starszych od polityki społecznej, systemu zdrowia lub systemu pomocy społecznej.

Pierwotna propozycja Granovettera oraz jej rozwinięcie przez Zukin i DiMaggio, chociaż stanowią klasyczne ujęcia, spotykały się często z krytyką wynikającą przede wszystkim z wieloznaczności, metaforycznego charakteru, zbytniej ogólności i nakładania się na siebie różnych wymiarów koncepcji zakorzenienia (Nahapiet, Ghoshal, 1998; Dacin, Ventresca, Beal, 1999; Krippner, 2001; Krippner, Alvarez, 2007). M. Dudek (2011: 172) stwierdza, że nie jest to

„spójny koncept teoretyczny, ale raczej […] schemat mogący służyć jako ramy rozważań określonych zagadnień ze sfery ekonomii. Bazuje on bowiem na różnych teoriach średniego zasięgu, korzystających z dorobku takich dziedzin, jak psychologia behawioralna […] teoria sieci społecznych, teoria polityki i kultury”.

W. Morawski (2001) zaproponował nieco inny schemat analityczny, w którym można rozpatrywać sytuację i działanie człowieka społeczno-ekonomicznego, czyli „człowieka zakorzenionego instytucjonalnie” (zob. schemat II.1). Wyróżnił on cztery elementy. Pierwszy, podstawowy element to wzory instytucjonalne, w których zakorzenione są jednostki. Odnoszą się one do rodziny, szkoły, miejsca pracy, społeczności lokalnej, przynależności politycznej itp.

Wymiar ten można interpretować jako połączenie zakorzenienia strukturalnego, kulturowego i politycznego z koncepcji Zukin i DiMaggio. Drugi to wybory indywidualne, czyli decyzje podejmowane przez jednostki o określonych preferencjach, funkcjonujące w sytuacji ograniczonej informacji. Trzeci poziom analizy to modele mentalne, które stanowią indywidualne schematy poznawcze i interpretacje rzeczywistości społecznej. Wymiary wyborów indywidualnych (podnoszące kwestię dostępu do wiedzy) i modeli mentalnych można interpretować jako zakorzenienie kognitywne. Wreszcie czwarty element to realne zachowania - stanowiące końcowy efekt całego układu, mające jednocześnie zwrotny wpływ na wzory instytucjonalne.

Schemat II.1. Człowiek zakorzeniony instytucjonalnie w ujęciu Morawskiego

Źródło: Morawski, 2001: 36.

Warto poszerzyć refleksję nad wymienionymi przez Morawskiego modelami mentalnymi.

Koncepcja ta, rozwinięta na gruncie psychologii do opisania zasad wnioskowania na temat Wzory instytucjonalne Wybory indywidualne

Modele mentalne

Zachowania jednostki

rzeczywistości, zyskała dużą popularność w szeregu nauk społecznych w wyjaśnianiu zachowań jednostek oraz całych zbiorowości. Modele mentalne są to zorganizowane struktury wiedzy, które umożliwiają jednostkom opisywanie, wyjaśnianie oraz przewidywanie wydarzenia.

W szczególności pozwalają rozumieć i wchodzić w interakcje z otoczeniem, przewidywać i wyjaśniać zachowania innych, rozpoznawać związki pomiędzy elementami środowiska, budować oczekiwania wobec przebiegu wydarzeń. Wpływają one także na wnioskowanie i podejmowanie decyzji (Mathieu i in., 2000). Są one często podzielane przez jednostki funkcjonujące w tym samym środowisku (np. pracy), co pozwala im sprawnie współpracować i sprawniej reagować na wyzwania i trudności. A. Denzau i D. North (1994) piszą, że rodzajem modeli mentalnych podzielanych intersubiektywnie są ideologie, a także instytucje. Służą one ludziom do interpretowania i rządzenia otoczeniem. Modele mentalne stanowią wewnętrzną reprezentację tworzoną przez system poznawczy jednostki w celu interpretacji środowiska.

Natomiast instytucje stanowią zewnętrzny mechanizm, który jednostki tworzą, aby ustrukturyzować i zarządzać środowiskiem.

Koncepcje zakorzenienia i współdzielonych modeli mentalnych wskazują, że z punktu widzenia socjologii gospodarki kluczowym elementem ram interpretacyjnych dla relacji pracodawca-starszy pracownik będą wewnętrzne i zewnętrzne wobec aktorów ograniczenia. Działania ekonomiczne nie dzieją się bowiem w próżni społecznej. Wpływy strukturalne, instytucjonalne, kulturowe, polityczne, czy też procesy psychologiczne będą miały znaczenie dla kształtowania się sytuacji starszych pracowników. Konieczne będzie zatem uwzględnienie ich w dalszych częściach rozdziału.