Analiza danych

Opowieść o życiu stanowi wysiłek opowiedzenia historii prawdziwej. Narracja biograficzna nie jest jednak bezpośrednim odtworzeniem drogi życiowej. Oprócz informacji dotyczących rzeczywistych wydarzeń znajdują się w niej także osobiste podsumowania, refleksje i interpretacja przeżytej drogi życiowej. W ramach narracji da się wyróżnić także trzeci poziom - rzeczywistość dyskursywną - efekt interakcji badanego z badaczem, która miała miejsce w konkretnym miejscu i czasie. Innymi słowy, narracja biograficzna to efekt pracy polegającej na selekcji faktów i ich interpretacji, która odbywa się bez wcześniejszego przygotowania i korzystania z zewnętrznych źródeł danych (pamiątek, zdjęć, pamiętników itp.) Konieczne jest więc przyjęcie strategii analitycznej, która uwzględni te cechy opowieści. (Bertaux, 2012, s. 315-317).

3.5.1. Odtwarzanie struktury diachronicznej drogi życiowej

Trwałym jądrem każdego opowiadania o życiu, wokół którego rozwija się cała jego konstrukcja jest pewna ilość wydarzeń i działań strukturyzujących. Pierwszym etapem jest ich odpowiednie uporządkowanie.

Wydarzenia i działania znaczące drogę życiową następowały po sobie w czasie w określonym porządku;

istnieją między nimi relacje >>przed/po<< równie rzeczywiste, co same te wydarzenia i działania.(...) Praca nad prostym i cierpliwym odtworzeniem struktury diachronicznej jest koniecznym wstępem do ujęcia możliwych związków przyczynowych. Te z kolei są kluczowe dla zrozumienia mechanizmów społecznych generujących działania, które próbujemy zidentyfikować (ibidem, s. 317-318).

Osoba snująca opowieść o życiu nie odtwarza tych wydarzeń i znaczących działań w sposób linearny, lecz wielokrotnie wybiega w przód i/lub cofa się, stosuje dygresje, opisuje kontekst niektórych działań itp. To badacz w czasie analizy opowieści o życiu powinien odtworzyć strukturę diachroniczną wydarzeń. „Diachronia dotyczy porządku czasowego odnoszącego się do wydarzeń i ich relacji przed/po. Chronologia dotyczy ich datowania >>absolutnego<<, w terminach konkretnych dat (1968, 1981…) albo w kategoriach wieku (osoba badana w wieku 16 lat, czterdziestu pięciu lat…) (ibidem, s. 320).

118

Odtworzenie struktur diachronicznych drogi życiowej i wpisanie ich w czas historyczny ma bardzo istotne znaczenie dla analizy, pozwala bowiem na „stopniowe zdawanie sobie sprawy z wpływu wydarzeń historycznych i procesów zmiany społecznej na tę drogę” (ibidem, s. 321). Dzięki uporządkowaniu opowiedzianych wydarzeń i działań możliwa jest analiza obustronnych mediacji pomiędzy wielkimi procesami zbiorowymi, a indywidualnymi drogami życiowymi. Fakt ten ma fundamentalne znaczenie dla badania decyzji prokreacyjnych. Wpływać mogły na nie zmiany polityczne, gospodarcze i kulturowe, np. związane z akcesją do Unii Europejskiej i zapoczątkowaną przez nią wielką emigracją. Z drugiej strony spadający wskaźnik dzietności jest efektem tysięcy jednostkowych działań (lub ich braku) związanych z prokreacją.

Tak, jak nie możemy zrozumieć opowieści życia, jeśli nie zanurzymy jej w zbiorowym czasie historycznym, tak również nie jesteśmy w stanie zrozumieć zjawisk zmiany społecznej, jeśli nie odniesiemy się do przekształcenia modeli kulturowych, mentalności i zachowań w sferze prywatnej, które, choć stosunkowo autonomiczne, to przez swoje nagromadzenie przyczyniły się do spowodowania owych przekształceń (ibidem, s. 322).

Bertaux (ibidem, s. 319) nie zaleca stosowania żadnego konkretnego oprogramowania do analizy danych ani graficznej prezentacji rekonstruowanej struktury diachronicznej drogi życiowej.

Wychodzi on z założenia, że każdy badacz powinien sam wypracować lub wybrać użyteczne dla siebie narzędzia. Ja stosowałem prostą 3-kolumnową tabelę.⁸ W jej lewej kolumnie zapisywałem orientacyjną datę oraz nazwę danego wydarzenia lub działania dążąc do tego, by w miarę możliwości nazwać je własnymi słowami respondenta. W środkowej kolumnie umieszczałem opis tego wydarzenia za pomocą cytatów z wywiadu. W prawej kolumnie wklejałem własne notatki dotyczące obserwowanych ciągów przyczynowych, zidentyfikowanych wskaźników, powiązań z innymi opowieściami o życiu lub różnic pomiędzy nimi. Ten prosty sposób kodowania danych dawał bardzo duże możliwości w zakresie identyfikowania wskaźników szerszych procesów, jak i „rozumienia” konkretnej drogi życiowej. Niezwykle łatwo dawało się rozróżnić wydarzenia z życia będące następstwem zewnętrznych okoliczności od celowych działań poprzedzonych wyborami dokonywanymi przez osobę badaną. Działo się to niezależnie od tego, co o przyczynach danego wydarzenia lub działania sądził dany respondent. Badani często nie dostrzegali związków pomiędzy poszczególnymi wydarzeniami i działaniami. Często uważali, że podejmowali samodzielne wybory, podczas gdy odtworzenie struktury diachronicznej jasno pokazywało, że były one w dużej mierze zdeterminowane przez czynniki zewnętrzne, np. wpływ grupy rówieśniczej czy

8 Fragment przykładowej tabeli z zakodowanymi danymi znajduje się w Aneksie 2. Ze względu na konieczność zachowania anonimowości badanych osób obszerniejsza prezentacja efektów analizy wywiadów została przedstawiona w Aneksie 3 w postaci tabel zawierających omówienie kluczowych wymiarów dróg życiowych oraz zawartych w nich wskaźników.

119 wzorce działania ugruntowane w danej grupie rodzinnej. Z kolei umieszczanie struktury diachronicznej opowieści o życiu w określonym miejscu w czasie pozwalało powiązać wydarzenia z życia z szerszym kontekstem, np. okres trudności w znalezieniu pracy z kryzysem finansowym.

3.5.2. Różne wymiary drogi życiowej

Rekonstrukcja struktury diachronicznej drogi życiowej ujawnia bardzo ciekawą cechę opowieści o życiu. Ludzie zazwyczaj prowadzą kilka równoległych „żyć”, o których opowiadają osobno. Jeden z objawów tego stanu rzeczy wskazałem już powyżej - respondenci koncentrujący się na edukacji i karierze zawodowej zazwyczaj pomijali w swoich opowieściach życie towarzyskie i rodzinne.

Bertaux (2012, s. 323) sugeruje, że wydarzenia i działania, które miały miejsce w różnych obszarach (ścieżkach życiowych) można graficznie przedstawiać na równoległych liniach. W czasie prowadzenia analiz wypracowałem inną strategię. Wszystkie wydarzenia składające się na drogę życiową zostały zebrane w jednej tabeli, opisanej w poprzednim paragrafie. Zidentyfikowałem typowe obszary życia, które były omawiane w zebranych opowieściach o życiu i w które wpisywały się poszczególne wydarzenia: życie rodzinne, edukacja, kariera zawodowa, związki intymne, rodzicielstwo, przyjaciele i życie towarzyskie (grupy rówieśnicze), zamieszkiwanie w różnych miejscach (społeczności lokalne), zainteresowania i spędzanie czasu wolnego. Każdemu z tych obszarów przypisałem inny kolor, którym następnie wypełniałem pola tabeli zawierającej wydarzenia i działania w zależności od tego, do którego obszaru życia można było je przypisać.

W niektórych przypadkach dany wiersz był wypełniony dwoma lub większą liczbą kolorów.

Przykładowo gdy ślub wiązał się ze zmianą miejsca zamieszkania należało wiersz wypełnić kolorami właściwymi dla tych dwóch obszarów życia. Taka strategia dała fenomenalne rezultaty.

Po pierwsze, bardzo szybko można było ocenić, który obszar życia jest dominujący, czyli odróżnić np. osoby skoncentrowane na życiu zawodowym od tych bardziej skupionych na rodzinie.

Po drugie, kolorowa tabela zdradzała, w jaki sposób wydarzenia w jednej sferze życia mogą wpływać na inne. Na przykład narodziny dziecka mogły wymusić konieczność zrezygnowania z realizacji swojego hobby lub przeprowadzka pozwoliła na zmianę pracy. Idąc dalej, umieszczenie wydarzeń z różnych obszarów życia w kontekście określonego czasu historycznego pozwalało zauważyć, jak w interakcje z nimi wchodzą wydarzenia historyczne, np. wspomniana akcesja do Unii Europejskiej, reforma edukacji wprowadzająca gimnazja w 1999 roku czy też uruchomienie rządowego programu Mieszkanie dla Młodych. Szczególnie interesujące były te wydarzenia, które znajdowały się na przecięciu różnych obszarów życia. Nagromadzenie różnych kolorów pokazywało momenty z życia jednostki, w których hipotetycznie mogła ona podjąć decyzje znacząco wpływające na kierunek jej drogi życiowej.

120

Bertaux (ibidem, s. 323) największą uwagę zwracał na nakładanie się wydarzeń i działań ze sfery życia rodzinnego (patrz kolejny paragraf) na pozostałe obszary drogi życiowej. Wyniki mojej analizy wskazują, że warto poszukiwać miejsc, których przecinają się wszystkie możliwe do wyróżnienia obszary życia. Takie punkty przecięcia okazały się być zazwyczaj doskonałymi źródłami wskaźników szerszych procesów społecznych.

3.5.3. Odtworzenie składu gospodarstwa domowego

Zdaniem Daniela Bertaux (ibidem, s. 323-324) niezbędnym punktem analizy opowieści o życiu jest odtworzenie składu gospodarstwa domowego na każdym etapie drogi życiowej badanego:

Nie tylko działania i decyzje o ich podjęciu, ale także plany poprzedzające te działania są coraz częściej opracowywane zbiorowo przez parę albo bardziej ogólnie, przez grupę rodzinną, która jest prawdziwym

>>decydentem<<: jest miejscem, gdzie różne projekty się ścierają, aby w końcu się połączyć na drodze negocjacji i dokonywania prawdziwych transakcji (ibidem, s. 323).

Moje analizy wskazują, że duże znaczenie mogą tu mieć także „starcia projektów”, które przerodziły się w nierozwiązany konflikt. Grupa rodzinna może mieć rzeczywiście ogromny wpływ na drogę życiową, czego przykładem jest historia jednego z moich respondentów. Mężczyzna ten (nazwany przeze mnie Ignacym) wiązał swoją przyszłość z pracą rolnika, ale nie mógł dojść do porozumienia z ojcem odnośnie kierunku rozwoju ich rodzinnego gospodarstwa. Konflikt ten doprowadził do wyprowadzki z domu i udania się na emigrację zarobkową. Od tego czasu badany mężczyzna nie posiadał stałego miejsca zamieszkania. Sam Bertaux (2012, s. 324) zwraca uwagę na inny przykład wpływu grupy rodzinnej na jednostkowe drogi życiowe: ogromny znaczenie dla losów dzieci wychowujących się w jednej rodzinie ma kolejność ich urodzeń. Zmiany składu gospodarstwa domowego były dołączane do mojej tabeli odtwarzającej strukturę diachroniczną drogi życiowej jako dodatkowe wydarzenia.

W toku prowadzenia analiz okazało się, że warto pójść krok dalej niż sugerował to francuski socjolog. Z opowieści moich respondentów wynikało, że bardzo duży wpływ na ich decyzje mogła mieć nie tylko grupa rodzinna, ale także grupa rówieśnicza - kuzyni, sąsiedzi, koledzy i koleżanki ze szkoły. W trakcie realizacji wywiadów pogłębiałem ten wątek, pytając na przykład o relacje z najlepszymi przyjaciółmi na poszczególnych etapach życia. Istotną kwestią było ponadto nie tylko to, z kim dana osoba mieszkała, ale także to, gdzie mieszkała. W wielu przypadkach trudno było w pełni zrozumieć opowieści o życiu bez umieszczenia ich w kontekście miejscowości czy regionu, w którym dane wydarzenia miały miejsce. Z uwagi na fakt, że w większości przypadków realizowałem wywiady w miejscowościach, które nie były mi znane, istniała konieczność zgromadzenia podstawowych informacji o nich. Starałem się przynajmniej w zarysie poznać

121 historię danego miejsca i zebrać podstawowe dane statystyczne na jego temat. Zupełną oczywistością było sprawdzanie danych demograficznych oraz danych dotyczących sytuacji ekonomicznej danej miejscowości/regionu. Przywołując terminologię Floriana Znanieckiego (2001, s. 52) można by stwierdzić zatem, że analiza opowieści o życiu pokazuje, że rodziny nie są jedynym „środowiskiem wychowawczym” wpływającym na jednostkę. W badaniu dróg życiowych pomocne jest zwrócenie uwagi także na grupy rówieśnicze i otoczenie sąsiedzkie (utożsamiane przeze mnie ze społecznością lokalną).

3.5.4. Poszukiwanie mechanizmów generujących i procesów społecznych.

Praca nad zbieraniem i analizą poszczególnych opowieści o życiu może być fascynującym zadaniem, zwłaszcza w momencie, gdy badacz zyskuje poczucie, że „rozumie” historię danej osoby. Nie należy jednak zapominać, że

Zasadniczym celem analizy poszczególnych wywiadów biograficznych nie jest uchwycenie w badaniu socjologicznym logiki działania każdej z badanych osób, ale poszukiwanie w ich narracjach śladów mechanizmów i procesów społecznych. Większość z nich nie jest widoczna na pierwszy rzut oka;

jednakże doświadczenie pokazuje, że wyłaniają się jedne po drugich w trakcie kolejnego czytania (Bertaux, 2012, s. 325).

Poszukiwanie wskaźników procesów społecznych w biografiach nie jest łatwym zadaniem.

Potrzebna jest tu z pewnością „wyobraźnia socjologiczna”, na co zresztą zwraca uwagę sam Bertaux. Z moich doświadczeń wynika, że pomocny dla badacza jest uprzedni uważny przegląd literatury przedmiotu. W tym kontekście stworzenie przed przystąpieniem do badań wstępnego modelu teoretycznego znacznie ułatwiło prowadzenie analizy i to pomimo faktu, że model ten był niekompletny, a niektóre z jego twierdzeń nieprecyzyjne lub wręcz nietrafne. Wyobraźnię socjologiczną poszerza także korzystanie z doświadczenia i sugestii innych badaczy. W tym kontekście duże znaczenie miała dla mnie możliwość prezentowania cząstkowych wyników analiz na seminariach doktoranckich.

Podstawową kwestią jest oczywiście określenie „wartości wskaźnikowej” wytypowanych w trakcie analizy elementów poszczególnych dróg życiowych (por. Nowak, 1985, s. 102-121). Najlepszym wyjściem jest tu prowadzenie swoistej analizy porównawczej. Mam tu na myśli poszukiwanie podobieństw i różnic w biografiach wykrytych dzięki zakodowaniu opowieści o życiu za pomocą opisanej powyżej tabeli rekonstruującej strukturę diachroniczną oraz chronologię wydarzeń. Jeśli dana prawidłowość, np. kolizja pomiędzy życiem rodzinnym a karierą zawodową lub problemy ze znalezieniem pracy w 2009 roku, powtarzają się w różnych opowieściach o życiu, to można sądzić,

122

że te wydarzenia mają wartość wskaźnikową. Gromadzenie podobnych do siebie przypadków pozwala na wysycanie kategorii analitycznych i domknięcie modelu teoretycznego.

Na zakończenie należy jeszcze zwrócić uwagę, że analiza opowieści o życiu nie dotyczy jedynie elementów składających na strukturę diachroniczną drogi życiowej. Należy brać pod uwagę także subiektywne elementy narracji. W tym kontekście istotna była dla mnie także środkowa kolumna tabeli z zakodowanymi danymi, która zawierała cytaty z wywiadów. Zrozumienie wydarzeń wymaga rozpatrywania ich w kontekście semantycznym wypowiedzi respondenta. Pomimo że podejście do badań biograficznych prezentowane przez Daniela Bertaux jest realistyczne i mocno zakorzenione w strukturalizmie, z całą pewnością nie można stwierdzić, że jest ono odgrodzone nieprzekraczalnym murem od socjologii interpretatywnej. Wydaje się zatem, że wyjaśnienia tworzone w oparciu o jego metodę mogą być kompatybilne z pracami badaczy, którzy szukając prawidłowości życia społecznego w większym stopniu skupiają się na analizie zjawisk zachodzących na poziomie jednostkowym.

123

Rozdział 4. Decyzje prokreacyjne wobec sprzeczności drugiej