Interpretatywne i realistyczne podejście do badań biograficznych

Teoretycy zajmujący się problematyką indywidualizacji zwracają uwagę na konieczność

„dowartościowania perspektywy jednostkowej”. Ich zdaniem klasyczne opracowania socjologiczne wymagają uzupełnienia o analizy zjawisk zachodzących na poziomie jednostkowym (Beck i Beck-Gernsheim, 2002, 14-16; Dziuban, 2013, s. 133, Krzychała, 2007, s. 69-86). Postulat ten wpisuje się w ogólny wzrost zainteresowania badaniami biograficznymi w naukach społecznych, który dokonał się w ostatnich kilkunastu latach. Jak pisze Kaja Kaźmierska (2012, s. 10), „pojawiły się nowe okoliczności wyróżniające metodę biograficzną, związane z zainteresowaniem biografią w społeczeństwie promującym indywidualizację, co pociąga za sobą specyficzne strategie organizacji biografii interpretowanej w kategoriach zjawiska społecznego”.

Teza o „uwolnieniu” jednostek i samodzielnym konstruowaniu przez nie biografii nie przystaje do niektórych bardziej klasycznych podejść badawczych, na przykład zakorzenionych w socjologii biegu życia i charakterystycznej dla niektórych jej przedstawicieli praktyki arbitralnego wyodrębniania faz życia ludzkiego (por. Dobrowolska, 1992, s. 79-82). Metoda biograficzna wydaje się być z kolei wprost idealnym podejściem badawczym do analizy procesów konstruowania tożsamości i subiektywnego wymiaru indywidualizacji. Wykazują one przydatność zwłaszcza dla zwolenników radykalnej wersji tezy indywidualizacyjnej.

Możliwość wykorzystania metod biograficznych do analizy procesów zachodzących na poziomie subiektywnym jest zatem jedną z przyczyn rosnącej liczby projektów badawczych wykorzystujących to podejście. Prowadzi to nie tylko do różnorodności metodologicznej i teoretycznej, ale także do chaosu i dominacji stereotypów opartych na uproszczonym obrazie metody biograficznej (Kaźmierska, 2012, s. 10). Różnorodne podejścia teoretyczne i analityczne występujące w badaniach biograficznych w doskonały sposób zostały przedstawione w cytowanej tu antologii tekstów pod redakcją Kaźmierskiej (2012). Uzasadniając wybór metody biograficznej jako takiej oraz określonej strategii badawczej mieszczącej się w tym szerokim nurcie, odwołam się do uproszczonego podziału na dwie grupy ujęć: metod zakorzenionych w socjologii interpretatywnej oraz metod odwołujących się do realizmu socjologicznego. Pozwoli to ponadto na wskazanie podejścia do badań biografii, które zostało wytypowane przeze mnie jako najbardziej użyteczne do badania obiektywnego, społecznego wymiaru indywidualizacji.

Początków podejścia biograficznego należy szukać w pracach badaczy skupionych w Szkole Chicago, która miała ogromny wpływ na kształtowanie się metod badań jakościowych w pierwszej połowie XX wieku (Włodarek i Ziółkowski, 1990, s. 3). Pod koniec lat 60. ubiegłego stulecia można było zaobserwować ponowny wzrost zainteresowania badaniem biografii, który związany

101 był z tzw. „zwrotem interpretatywnym” w naukach społecznych. Jako jego źródła można wskazać symboliczny interakcjonizm, fenomenologię, etnometodologię, obiektywną hermeneutykę (Dziuban, 2013, s. 132-133, Kaźmierska, 2012, s. 107-109). Podstawowym postulatem paradygmatu interpretatywnego jest badanie świata społecznego przez pryzmat znaczeń i sensów, jakie nadają mu funkcjonujące w jego obrębie i zaangażowane w niego jednostki, potraktowane tu nie jako wypadkowa odgórnych - strukturalnych czy kulturowych - determinacji, ile właśnie jako podmioty: aktywni twórcy i refleksyjni interpretatorzy otaczającej ich rzeczywistości. Rzeczywistość społeczna wyłaniająca się z interakcji jest nieustannie konstruowana przez jej uczestników. Przedmiotem badań socjologicznych powinny być zatem nie struktury społeczne, ale działania człowieka, których analiza powinna polegać na interpretowaniu ich znaczenia dla indywidualnych aktorów (Urbańska, 2015, s. 53). Proces badawczy nie polega na nakładaniu na świat społeczny gotowej siatki pojęciowej i ram teoretycznych czy też uzasadnianiu przyjętych wcześniej założeń, ale na wysiłku porządkowania i interpretacji dostarczonego przez badanych materiału. Takie podejście, zakładające brak prekonceptualizacji lub minimalizowanie jej wpływu oraz otwartą i elastyczną postawę wobec badanej rzeczywistości, stanowi kluczowy postulat przedstawicieli teorii ugruntowanej (Dziuban, 2013, s. 134-136).

W ostatnich latach zrealizowano w Polsce wiele projektów badawczych podejmujących problematykę życia rodzinnego, które odwoływały się do podejścia interpretatywnego.

Przykładem może być cytowana już praca Różnym głosem. Rodziny z wyboru w Polsce (Mizielińska i in., 2017). Bardzo duży wpływ na prace polskich badaczy biografii miała metoda badań biograficznych i związane z nią techniki prowadzenia wywiadu narracyjnego oraz analizy zebranych narracji opracowane przez Fritza Schützego. Kaja Kaźmierska (2012, s.111) nazywa opracowaną przez niego metodę badawczą „obecnie najbardziej spójną teoretycznie i metodologicznie autorską propozycją badań biograficznych wyrastającą z tradycji Szkoły Chicago, a przede wszystkim inspirowaną przez socjologię interpretatywną”. Tę inspirację widać np. w sposobie, w jaki Schütze (2012, s. 149) rozwija pojęcie „pracy biograficznej”.

Praca biograficzna dokonuje się dzięki autobiograficznemu przypominaniu sobie, refleksji nad alternatywnymi interpretacjami tendencji przebiegu własnego życia, dzięki krytycznym próbom zrozumienia błędnych wyobrażeń na swój własny temat i przeszkód wybranych czy wywołanych przez nas samych, rozważnej ocenie trudności spowodowanych przez innych i przez warunki strukturalne, wyobrażenie sobie możliwych przebiegów życia w przyszłości, które będą wspierały ogólną postać rozwijającej się tożsamości biograficznej jako zasadniczo własnej, wreszcie dzięki podejmowaniu decyzji co do następnych konkretnych kroków w tym rozwoju i ciągłej ocenie ich rezultatów pod względem ogólnej wyróżniającej się całości przepracowanej we wspominaniu, analizie i wyobraźni.

102

Dla analiz Schützego charakterystyczne jest także pojęcie „trajektorii” (por. Reimann i Schütze, 1992), które jest twórczo wykorzystywane przez wielu polskich badaczy.

W badaniach biograficznych utrzymanych w duchu socjologii interpretatywnej biografia traktowana jest jako temat - przedmiot badania. Badacz dąży tu do zidentyfikowania i przeanalizowania złożonej relacji pomiędzy rozwojem tożsamości jednostki, a narracyjnym odtwarzaniem doświadczeń w historii życia (Schütze, 2012, s. 153). Taka strategia badań wydaje się być bardzo przydatna dla analiz inspirowanych twierdzeniami Giddensa dotyczącymi procesów konstruowania tożsamości, które zostały opisane w rozdziale 2. Celem mojego projektu było jednak od samego początku skupienie się na strukturalnym, kulturowym wymiarze indywidualizacji. Zachodzące na poziomie jednostkowym procesy kształtowania tożsamości czy też konstruowania planów życiowych mogłyby być zatem interesujące jako świadectwo przemian zachodzących równocześnie na poziomie społecznym. Z tego względu bardziej użyteczna, niż opisana powyżej, była dla mnie inna strategia badań biograficznych - strategia, w której biografia traktowana jest jako „środek” - źródło danych służących do udzielenia odpowiedzi na typowe pytania socjologiczne (Helling, 1990, s. 16; Kaźmierska, 2012, s. 116-117). Ten rodzaj badań biograficznych był rozwijany przez Daniela Bertaux.

W swoim podejściu, które określa jako realistyczne, francuski socjolog uznaje, że rzeczywistość społeczno-historyczna ma charakter ponadjednostkowy, a więc istnieje niezależnie od świadomości aktorów społecznych, dana jest im jednak w ich doświadczeniu biograficznym. Stąd, badając opowieści o życiu, badacz może zyskać względnie obiektywną wiedzę na temat procesów i struktur społecznych kształtujących biografię jednostek (Kaźmierska, 2012, s. 117).

Bertaux (we współpracy ze swoją żoną Isabelle Bertaux-Wiame) rozwinął metodę badania drogi życia opierającą się na analizie opowieści o życiu. Są one zbierane za pomocą specyficznej procedury refleksyjnego wywiadu narracyjnego, która zostanie bliżej scharakteryzowana w dalszej części niniejszego rozdziału. Metoda badania opowieści o życiu opiera się na szalonym (jak piszą sami małżonkowie Bertaux) pomyśle połączenia stanowiska strukturalistycznego ze skupioną rzekomo jedynie na subiektywnym wymiarze zjawisk strategią badawczą, polegającą na analizie jednostkowych narracji biograficznych (Bertaux i Bertaux-Wiame, 2012, s. 742). Zadanie badań socjologicznych definiują oni jako precyzowanie wzorów strukturalnych, które leżą u podstaw danego zestawu procesów społecznych. Strukturalizm nie jest tu ujmowany w kategoriach deterministycznych, a procesy społeczne nie są rozumiane jako mechanizmy społeczne narzucające jednostkowe zachowania, ale jako połączenie działań i interakcji aktorów w konkretnych sytuacjach społecznych. Wpływ struktur na jednostki można zatem opisać jako oddziaływanie mechanizmów wyzwalających działania. Opowieści o życiu pozwalają na

103 uchwycenie tych procesów społecznych, ponieważ dostarczają informacji na temat zmieniających się w czasie łańcuchów interakcji, działań oraz konkretnych sytuacji. Narracje biograficzne wydają się w największym stopniu ujawniać informacje dotyczące zjawisk rozgrywających się na poziomie wnętrza osoby badanej. Procesy społeczne nie rozgrywają się jednak tylko na poziomie subiektywnym (Bertaux, 2012, s. 312-313). Z tego względu bardziej skrupulatna analiza opowieści o życiu pozwala odkryć, że zawierają one także wskaźniki zjawisk rozgrywających się na poziomie stosunków społeczno-strukturalnych, które „definiują miejsca (pozycje, statusy), role, normy i oczekiwania względem zachowań, gry, rywalizacje, konkurencję, otwarty albo ukryty konflikt;

mechanizmy społeczne, logiki społeczne, powtarzające się procesy i fenomeny kulturowe tworzące zbiorową semantykę (podzielane wartości i znaczenia)” (ibidem, s. 312).

Takie stanowisko teoretyczne bardzo dobrze koresponduje z zaprezentowanym w rozdziale 2 rozumieniem relacji zachodzących pomiędzy poziomem jednostkowym a społecznym. Bertaux, podobnie jak Marody, nie ujmuje ich w kategoriach prostego związku przyczynowo-skutkowego. Wskazuje na konieczność wyróżnienia poziomu „pośredniego”, na którym spotykają się zjawiska z poziomu subiektywnego i obiektywnego. Jest to poziom silnych, względnie trwałych relacji interpersonalnych ze znaczącymi innymi - członkami rodziny, rówieśnikami, współpracownikami.

Postulat wyróżnienia trzech poziomów zjawisk, które można analizować poprzez badanie opowieści o życiu nie jest w przypadku Bertaux jedynie założeniem teoretycznym. Został on wywiedziony z jego doświadczeń badawczych i dzięki temu jest cenną wskazówką dla kolejnych badaczy. Był to dodatkowy argument za podjęciem próby zastosowania podejścia realistycznego do analizy problematyki decyzji prokreacyjnych.

Należy podkreślić, że podejścia do badań biograficznych nazywane przeze mnie w uproszczeniu „interpretatywnym” i „realistycznym” nie są przeciwstawne i wykluczające się.

Zgadzam się tu z Janem Burzyńskim (2008, s. 101-102), który opisał tę domniemaną sprzeczność między nimi jako „iluzoryczną antymonię pomiędzy obiektywistyczną >>fizyką społeczną<<

i subiektywistyczną myślą konstruktywistyczną”. Zarówno podejście interpretatywne, jak i realistyczne są „socjologiczne” - ich sednem jest poszukiwanie prawidłowości w życiu społecznym oraz wyjaśnianie ich uwarunkowań. Skupienie się na wymiarze subiektywnym wcale nie oznacza rezygnacji z tego celu, jeśli metody interpretatywne stosowane są zgodnie z ich przeznaczeniem.

Socjologia interpretatywna nie neguje pojęć ról, norm czy struktur społecznych. Określa je jako ramy działania społecznego, które to jednak ramy poddawane są jednostkowym interpretacjom (Urbańska, 2015, s. 54).

104

Stereotypowa opinia o metodach badawczych zakorzenionych w podejściu interpretatywnym może wynikać z faktu, że są one często stosowane w sposób nieumiejętny. Wpisuje się ona w szerszy problem, na który zwraca uwagę Grażyna Woroniecka (2013): obserwowany w polskiej socjologii szybki przyrost liczby prac opartych na badaniach jakościowych, prowadzonych na małych próbach celowych jedynie w celach opisowych. Jak słusznie zauważa socjolożka, praktyka taka jest sprzeczna z teoretycznymi założeniami interakcjonizmu symbolicznego, teorii ugruntowanej i fenomenologii, na które powołują się autorzy takich analiz. Celem podejścia charakterystycznego dla tradycji interpretatywnej nie jest bowiem mnożenie izolowanych opisów, czy wręcz zaproponowanie „łatwiejszych” metod badawczych, ale przede wszystkim rozwój teorii socjologicznej (ibidem, s. 33).

W przypadku opisywanych tu badań, wybór strategii badań jakościowych, a w ich ramach metody badań biograficznych w wersji opracowanej przez Daniela Bertaux był przemyślaną decyzją podjętą ze względu na ustalone wcześniej cele naukowe. Wśród nich nie znajdowało się zamierzenie kwestionowania badań prowadzonych w ramach paradygmatu interpretatywnego.

Decyzja o prowadzeniu analizy biografii w duchu realizmu socjologicznego nie oznaczała dystansowania się wobec tezy o konieczności dowartościowania perspektywy jednostkowej w badaniach społecznych. Wprost przeciwnie - strategia badań zaproponowana przez Bertaux idealnie przystaje do założenia o wielowymiarowości obserwowanych współcześnie przemian, które analizowane są między innymi przy wykorzystaniu pojęcia indywidualizacji. Chociaż francuski socjolog toczył w minionych latach dysputy naukowe ze zwolennikami podejścia interpretatywnego (Kaźmierska, 2012, s. 116), to ich tez nie można uznać za całkowicie przeciwstawne i wykluczające się. Bertaux wskazuje na podobne do socjologii interpretatywnej inspiracje teoretyczne: socjologię rozumiejącą (2012, s. 329), interakcjonizm symboliczny oraz metodę teorii ugruntowanej (ibidem, s. 310).

Zastosowanie w moich analizach podejścia badawczego zaproponowanego przez francuskiego socjologa miało bardzo istotny wpływ na kształt stworzonego modelu teoretycznego. Siłą rzeczy uwypukla on znaczenie strukturalnego wymiaru indywidualizacji, ale uwzględnia także wyniki badań prowadzonych w innych paradygmatach. Chciałbym jeszcze raz podkreślić, że celem badań nie było opisanie wszelkich możliwych uwarunkowań decyzji prokreacyjnych, ale uzupełnienie już istniejących wyjaśnień i zaprezentowanie ich w formie ukazującej komplementarność różnych badań tego problemu. W dalszej części tego rozdziału przedstawię zastosowane przeze mnie procedury gromadzenia i analizy danych. Pozwoli to przejść następnie do prezentacji wyników moich analiz i umożliwi wykazanie ich spójności z przedstawionym w rozdziale 2 modelem teoretycznym.

105