Narracje tożsamościowe/biograficzne a strategiczne planowanie życia

W drugiej nowoczesności tożsamość jest jednostkowym projektem (Dziuban, 2013, s. 11), co nie oznacza jednak, że mamy do czynienia ze „zindywidualizowanym społeczeństwem”, a jednostka

„uwolniła się” z ograniczeń kontekstu kulturowego i zyskuje całkowitą niezależność w kształtowaniu siebie. Tożsamość jest projektem także w takim sensie, że jest dynamiczna - zmienia się wraz z realizacją kolejnych „działań projektowych”.

Spośród trzech teoretyków modernizacji refleksyjnej, których prace miały wpływ na prezentowany tu model teoretyczny, to Anthony Giddens najwięcej uwagi poświęcał problematyce tożsamości. Jak pisze brytyjski socjolog,

Co robić? Jak działać? Kim być? Dla każdego, kto żyje w warunkach późnej nowoczesności, są to pytania najistotniejsze - i pytania, na które każdy z nas na jakimś poziomie odpowiada, czy to w sposób wyrozumowany, czy przez codzienne zachowania społeczne (Giddens, 2007a, s. 98).

Według Giddensa (2007a, s. 74), tożsamość jednostki jest związana z indywidualizacją nowoczesności i zjawiskiem refleksyjności. Nie jest ona dana jako wynik ciągłości działania, ale jest rutynowo wytwarzana i podtrzymywana przez refleksyjnie działającą jednostkę.

Tożsamość jednostki nie jest rysem charakterystycznym jednostki ani nawet zespołem takich rysów. Jest to >>ja<< pojmowane przez jednostkę w kategoriach biograficznych. Tu także tożsamość zakłada ciągłość w czasie i przestrzeni, ale tożsamość jednostki jest refleksyjną interpretacją takiej ciągłości przez jednostkę (ibidem, s. 75).

Może wydawać się, że prezentowane tu twierdzenia dotyczące tożsamości są jedynie rozwinięciem tez o refleksyjności jednostek i strategicznym planowaniu życia zaprezentowanych

90

powyżej. Rozumienie tożsamości inspirowane pracami Giddensa dodaje jednak istotne elementy do modelu teoretycznego stworzonego przeze mnie do opisu i wyjaśnienia problematyki decyzji prokreacyjnych młodych Polaków. Twierdzenia te dobrze oddają to, w jaki sposób obiektywne procesy i zjawiska (indywidualizacja, refleksyjność) wpływają na jednostki. Prace brytyjskiego socjologa, zwłaszcza w zestawieniu z twórczością Becka, pokazują przede wszystkim, że konieczne jest odróżnienie obiektywnego zjawiska konstruowania biografii i strategicznego planowania życia (samodzielnego podejmowania kluczowych decyzji) od konstruowania narracji biograficznej (subiektywnego sposobu opowiadania o swoim życiu przez jednostki). Ta ostatnia jest nieprzerwaną historią samego/samej siebie tworzoną przez jednostki. Jest ona subiektywna, nie może jednak być oczywiście całkowicie fikcyjna. Spójność i ciągłość określonej narracji ma decydujący wpływ na tożsamość jednostki. Z kolei plany życiowe są treścią refleksyjnie zorganizowanej trajektorii tożsamości (ibidem, s. 118). Konstruowanie biografii i strategiczne planowanie życia są w moim ujęciu pochodną refleksyjności oraz indywidualizacji w wymiarze strukturalnym i kulturowym. Tworzenie narracji biograficznych/tożsamościowych odpowiada z kolei subiektywnemu wymiarowi indywidualizacji. Zjawiska w tych trzech wymiarach zachodzą symultanicznie i w żadnej mierze nie są traktowane jako przeciwstawne czy sprzeczne.

Proponowane tu rozróżnienie ma charakter analityczny i, jak będę się starał pokazać w dalszej części niniejszej rozprawy, ma ono istotne znaczenie dla kwestii wyjaśniania decyzji prokreacyjnych współczesnych młodych Polaków.

Anthony Giddens zwracał uwagę na problematykę strategicznego planowania życia oraz konstruowania przez jednostki narracji tożsamościowej, ale moim zdaniem nie podkreślał on w wystarczający sposób różnicy pomiędzy tymi współwystępującymi procesami. Strategiczne planowanie życia odnosi się raczej do faktycznie podjętych decyzji, do realnie przeprowadzonych przez refleksyjną jednostkę analiz i wyborów dokonanych na ich podstawie. Plany życiowe odnoszą się do przyszłości, są szczególnym przypadkiem nowoczesnego dążenia do jej

„kolonizacji” (ibidem, s. 120). Jako takie stają się treścią narracji tożsamościowej, ale bardzo istotny wątek owej narracji jest związany z przeszłością. Z perspektywy jednostki istotne jest zachowanie spójnej narracji biograficznej, mimo zmieniających się warunków zewnętrznych (np. kryzysy ekonomiczne, moda na pewne style życia itp.) i „wewnętrznych” (rozwój psychologiczny, nabywanie nowej wiedzy, socjalizacja w nowych grupach społecznych). Powoduje to, że często koniecznym okazuje się nie tylko podejmowanie właściwych decyzji odnośnie przyszłości, ale także reinterpretowanie i „przerabianie” wydarzeń z przeszłości (ibidem, s. 119, Kaźmierska, 2008, s. 28-30). To w jaki sposób jednostki postrzegają historię swojego życia oraz opowiadają o swoim obecnym życiu, w wielu miejscach nie jest zgodne z rzeczywistym

91 przebiegiem wydarzeń. Co więcej, jednostki drugiej nowoczesności, zanurzone w kulturze indywidualizmu, mają tendencję do przeceniania osobistego wpływu na bieg wydarzeń, nie dostrzegają natomiast tego, w jakim stopniu system społeczny standaryzuje oraz warunkuje przebieg ich biografii. Przeprowadzone badania dostarczyły wielu dowodów na potwierdzenie tych tez, o czym szerzej będzie mowa w rozdziale 3.

Należy w tym miejscu zwrócić uwagę, że zarówno strategiczne planowanie życia, jak również konstruowanie narracji tożsamościowych są zjawiskami społecznymi, a zatem są potencjalnym przedmiotem badań dla socjologa. Badania prowadzone w obu obszarach mogą przynosić równie dobre rezultaty. W ostatnich latach przybywa prac, które koncentrują się na tożsamościowym wymiarze analizy, co bywa motywowane chęcią dowartościowania perspektywy podmiotowej (Beck i Beck-Gernsheim, 2002, s. 14-16; Dziuban, 2013, s. 133). Decyzje prokreacyjne można by z pewnością rozpatrywać z punktu widzenia procesów konstruowania jednostkowej tożsamości.

Posiadanie dzieci lub rezygnację z rodzicielstwa można by przedstawić jako efekt wyboru przez coraz większą liczbę jednostek wartości postmaterialistycznych. Rodzicielstwo z pewnością dla wielu ludzi jest istotnym elementem tożsamości. Podobnie określone sposoby „bycia rodzicem”

mogą być wyrazem stylu życia związanego z aspirowaniem do cenionych grup lub przeciwnie – z dążeniem do zamanifestowania swojego „ja”. Decyzje o posiadaniu/nieposiadaniu dziecka mogłyby być interpretowane jako wybór tożsamościowy w kategoriach konsumpcyjnych - podobnie jak wybory konsumpcyjne są sposobem pokazania światu swojego prawdziwego „ja”.

Jeśli przyjęte w niniejszym modelu pojęciowym założenia są słuszne, to taka analiza procesu kształtowania jednostkowej tożsamości powinna doprowadzić do podobnych rozstrzygnięć w kwestii decyzji prokreacyjnych, jak proponowana tu analiza rzeczywistych wydarzeń z życia jednostek. Innymi słowy, powinna ona prowadzić do wniosku, że problematyka prokreacji jest silnie powiązana z przemianami w obrębie nowoczesności, a w szczególności z indywidualizacją oraz refleksyjnością. Zwiększenie znaczenia problematyki tożsamości kosztem ról społecznych nie jest jednak kwestią jednostkowego wyboru - wynika to z transformacji form uspołecznienia i zachodzi jednocześnie na poziomie społecznym i jednostkowym. Tożsamość jednostkowa nie jest więc kluczowym przedmiotem zainteresowania w niniejszej rozprawie, ale stanowi ona jednak istotny element, bez którego uwzględnienia tworzony model byłby niekompletny.

Przeprowadzone badanie pokazuje, że rodzicielstwo (przypadkowe lub nie) lub fakt nie-bycia rodzicem (przypadkowy bądź nie) wpisuje się w skomplikowany wzorzec kształtowania ludzkich biografii w drugiej nowoczesności. Na proces ten składają się:

92

 formułowanie planów życiowych, definiowanie celów ogólnych oraz celów szczegółowych, które mają pozwolić na osiągnięcie tych pierwszych

 realizowanie planów,

 aktualizacja/reinterpretacja planów pod wpływem:

o czynników obiektywnych (przemiany otoczenia społecznego),

o czynników subiektywnych (nabywania wiedzy i doświadczeń, zmiany preferencji, zjawisk psychologicznych),

 wplatanie w opowieść o życiu (narrację biograficzną):

o skutków własnych niezaplanowanych działań,

o nieprzewidzianych wydarzeń, niezależnych od jednostki,

 nadanie sensu wydarzeniom z przeszłości, ich reinterpretacja, włączenie do rdzenia swojej tożsamości, uzgadnianie ich z aktualnym obrazem samego/samej siebie (por. Dziuban, 2013).

Te elementy procesu rozwoju indywidualnych biografii nie muszą koniecznie następować po sobie w stałej kolejności. Mogą one również przebiegać niezależnie od siebie w różnych sferach życia, np. aktualizacji planów zawodowych nie musi towarzyszyć zasadnicza zmiana w obrębie życia rodzinnego lub towarzyskiego.