Refleksyjność drugiej nowoczesności

W pierwszej części tego rozdziału wprowadzone zostało pojęcie „refleksyjności”, które odnosi się do jednego z czynników odpowiedzialnych za dynamikę nowoczesnych instytucji. Można je zdefiniować jako systematyczne poddawanie społecznej aktywności i materialnego stosunku do przyrody rewizji ze względu na nowo zdobyte wiadomości lub nabytą wiedzę. Wiedza nie jest przy tym czymś ubocznym lub przypadkowym, ale stanowi strukturalny element nowoczesnych instytucji⁷ (Giddens, 2007a, s. 29). Praktyki społeczne są ciągle diagnozowane, kontrolowane i reorganizowane w świetle informacji napływających z obszaru wiedzy (Bokszański, 2005, s. 263).

Refleksyjność wpływa na dynamikę nowoczesności, ponieważ jest powiązana z problemami czy też skutkami ubocznymi procesu modernizacji. Nowoczesność ulega samo-transformacji (Beck i Lau, 2005, s. 526). Pod wpływem refleksyjności do systemu społecznego wprowadzane są nowe rozwiązania, które mają usuwać niepożądane następstwa wcześniejszych rozwiązań, a te nie tylko zmieniają owe wcześniejsze rozwiązania, lecz jednocześnie wytwarzają nowe niepożądane następstwa, które wymagają kolejnych kroków zaradczych. Tym samym od początku nowoczesności trwa jej „unowocześnianie”. Chociaż wyłaniają się nowe typizacje tej bardziej ogólnej formy uspołecznienia, to sama nowoczesność wciąż zachowuje swoje podstawowe zasady, w tym również zdolność do refleksyjnej modernizacji (Marody, 2014, s. 76-78).

Powyższe rozumienie refleksyjności dobrze wpisuje się w proponowane tu ujęcie przemian instytucji rodziny. Przejście formacyjne od społeczeństwa przed-nowoczesnego (przed-przemysłowego, rolniczego, feudalnego) do społeczeństwa nowoczesnego (przemysłowego)

7 Należy pamiętać tu o wprowadzonym przez Becka rozróżnieniu na wiedzę i nie-wiedzę, które zostało wspomniane w jednym z wcześniejszych przypisów. Zgadzam się z argumentacją Becka i uważam jego propozycję za cenne uzupełnienie modelu pojęciowego Giddensa, jednak ze względu na jasność wywodu pomijam w tym miejscu to zagadnienie.

82

zaowocowało wyłonieniem się rodziny nuklearnej. Pojawienie się przemysłu i rynku pracy sprawiło, że młodzi ludzie mogli poszukiwać ekonomicznej niezależności od rodzinnej jednostki pochodzenia. Był to proces powolny - jednostki rodzinne charakterystyczne dla feudalnej Europy (rody) nie były bierne wobec przemian i początkowo zachowywały swoje wpływy. Państwo jednak w coraz większym zakresie ingerowało w to, co do tej pory leżało w kompetencjach jednostek rodzinnych, np. wychowanie dzieci. Zjawisko to można określić jako efekt i wskaźnik zachodzącej modernizacji (Giza-Poleszczuk, 2005, s. 236-237).

Czynniki - demograficzny i ekonomiczny wzajemnie się wspierały i napędzały. To nie >>uprzemysłowienie<<

zmusiło rodziny do adaptacji - to raczej zmiany strategii formowania jednostek rodzinnych, wymuszone przez zamykanie się środowiska oraz gwałtowny wzrost populacji były (...) >>cichą rewolucyjną siłą<<, zmieniającą historię (ibidem, s. 238).

Nie oznacza to spadku znaczenia „jednostki rodzinnej”, ale jej przeorientowanie na nowy wymiar:

moralny. Rodzina nuklearna stała się istotnym elementem ideologii społecznej. Ten etap przemian form uspołecznienia można utożsamiać z opisanym wcześniej „pół-stanowym” etapem nowoczesności. Mimo że „tradycyjność” tej typizacji form uspołecznienia wydawała się zapewniać jej dużą trwałość, to jednak rodzina tradycyjna nie mogła oprzeć się dalszej refleksyjnej modernizacji. Jednostka rodzinna wprzęgnięta była jako czynny aktor w dynamiczne przemiany ekonomiczne i społeczne. Można wśród nich wymienić migracje wewnętrzne i zewnętrzne, kształtowanie nowych pól aktywności ekonomicznej, przemiany w organizacji pracy, zrywanie więzów zależności od „domu” czy „rodu”. Zjawiska te pozwalały na rozwój nowoczesnych społeczeństw, ale zarazem generowały też liczne skutki uboczne. Usytuowanie rodziny w centrum nowoczesnej ideologii społecznej oraz w centrum zachodzących przemian zaowocowało wkrótce uczynieniem z niej przedmiotu naukowej diagnozy ekspertów (ibidem, s. 239). Państwa zaczęły prowadzić „politykę rodzinną”. Narodziły się demografia i socjologia - nauki kluczowe dla zjawiska refleksyjności w wymiarze życia społecznego. Twierdzenie o rodzinie jako o podstawowej komórce społeczeństwa zostało nie tylko usankcjonowane w systemach moralnych, ale zyskało również potwierdzenie naukowe, czego egzemplifikacją była przywołana w rozdziale 1 teoria funkcjonalna Parsonsa. Twierdzenia socjologów nie były po prostu opisem obserwowanej rzeczywistości społecznej. Miały one znaczący wpływ na dalsze przemiany życia rodzinnego. Z kolei zmiany zachodzące w samych rodzinach generowały kolejne wyjaśnienia socjologiczne.

Przemiany życia rodzinnego są dobrym przykładem nie tylko tego, w jaki sposób refleksyjność zmienia nowoczesne instytucje. Powyższy opis zwraca uwagę także na jej związek z indywidualizacją. Warte podkreślenia jest stwierdzenie Anny Gizy-Poleszczuk (ibidem, s. 238), że na transformacje nowoczesności wpływ miały strategie formowania jednostek rodzinnych,

83 kształtowane pod wpływem określonej ideologii społecznej i/lub (nie)wiedzy naukowej.

Twierdzenie to wiąże w ramach modelu pojęciowego jednostkowe wybory i utożsamiane z indywidualizacją zjawisko kształtowania przez ludzi własnych biografii z ich refleksyjnym zapośredniczeniem przez wiedzę ekspercką. Z tego powodu, w epoce drugiej nowoczesności refleksyjność można rozpatrywać, nie tylko w wymiarze strukturalnym, kulturowym, ale także z perspektywy jednostki. Ludzie nie są oczywiście refleksyjni w taki sposób jak instytucje społeczne. W nowoczesności cechuje ich jednak coś więcej niż zwykła refleksyjna kontrola działań (por. Giddens, 2007a, s. 29).

Każdy, kto w jakimś kraju Zachodu zawiera dzisiaj małżeństwo, wie, że współczynnik rozwodów jest wysoki (posiada też być może sporo, choć częściowych i niepełnych informacji na temat demografii małżeństwa i rodziny). Wiedza o wysokim współczynniku rozwodów może wpłynąć na samą decyzję zawarcia małżeństwa, a także na związane z nim ustalenia dotyczące własności itd. Świadomość współczynnika rozwodów oznacza zresztą o wiele więcej niż zwykłe uświadomienie sobie brutalnych faktów.

Jest ona teoretyzowana przez laików w sposób, na który wyraźny wpływ ma myślenie socjologiczne. Zatem, potencjalnie rzecz biorąc, każdy, kto rozważa zawarcie małżeństwa, wyrabia sobie pogląd na to, jak instytucje rodziny ulegają zmianie, jak zmienia się pozycja społeczna i władza mężczyzn i kobiet, jak przekształcają się zwyczaje seksualne itd. - a wszystko to bierze udział w procesie dalszych zmian, który dzięki refleksyjności jest tymi poglądami przepojony (Giddens, 2008, s. 30-31).

Refleksyjność nie oznacza, że jednostki zawsze w pełni świadomie analizują rzeczywistość społeczną przy użyciu teorii naukowych. Oznacza ona raczej przenikanie do codziennego życia specjalistycznych pojęć i wyników badań. Przykładowo, w pierwszej nowoczesności rola matki/ojca była zdefiniowana w kategoriach moralnych, ale tradycyjne role płciowe doczekały się także wielu potwierdzających ich „naturalność” badań naukowych (por. Bourdieu, 2004, s. 18).

Rozmaitymi drogami, zwłaszcza dzięki nowoczesnej masowej komunikacji, wyniki badań docierały do jednostek. Tworzenie kontekstu działania przez wiedzę oraz informacje było i jest jednym ze sposobów, w jaki nowoczesne instytucje wpływają na wybory życiowe jednostek, także takich, które nie są na co dzień czytelnikami specjalistycznych publikacji. Wyniki badań naukowych oraz wiedza roszcząca sobie pretensje do bycia „naukową” miały również wpływ na politykę państwa, a także na powstawanie i funkcjonowanie rodzin. Modernizacja nie unieważniła całkowicie wpływu kategorii moralnych i ideologii na życie rodzinne. Nawet „tradycyjne” przepisy na życie rodzinne w coraz większym stopniu odwołują się do wyników badań i mniej lub bardziej

„prawomocnej” wiedzy naukowej. Wystarczy kolejny raz wspomnieć przykład „naturalnych metod planowania rodziny”.

84

Rosnący wpływ refleksyjności na życie rodzinne widać także w sferze wychowywania dzieci.

Wiedza na ten temat nie jest już przekazywana tradycyjnie w rodzinie czy społeczności lokalnej.

Rodzice w coraz większym stopniu tracą kontrolę nad tym procesem na rzecz różnego rodzaju

„ekspertów i ekspertek”. Jak stwierdza Anna Giza-Poleszczuk (2005, s. 244), „upowszechniane przez mass media oraz rosnącą rzeszę specjalistów od pomocy i terapii przeświadczenie o słabości rodziny stało się elementem samoświadomości rodziców i dzieci, pogłębiając niepewność co do własnych kompetencji”. Innym przykładem tego zjawiska jest przejęcie kontroli nad porodem przez mężczyzn-ekspertów, które dokonało się w początkach nowoczesności. Proces ten został opisany m.in. przez Adrienne Rich (2000, s. 204-224).

Zdaniem Zbigniewa Bokszańskiego (2005, s. 271) refleksyjność nowoczesności powoduje u jednostek rozwijanie się poczucia utraty kompetencji. „Dzieje się tak, ponieważ wdzieranie się abstrakcyjnych systemów wiedzy eksperckiej do wszystkich nieomal obszarów życia codziennego podważa wszystkie uprzednio istniejące formy kontroli lokalnej nad działaniami jednostki i przebiegiem jej życia” (ibidem).

W jakim stopniu można mówić o samodzielnym kształtowaniu biografii w sytuacji, gdy podejmując ważne decyzje życiowe konieczne jest odniesienie ich do zewnętrznych źródeł wiedzy? Jest to niezwykle ważne zagadnienie w kontekście decyzji prokreacyjnych, które zostanie bardziej dogłębnie przeanalizowane w rozdziale 5.

Powiązania pomiędzy refleksyjnością a indywidualizacją widoczne są zatem nie tylko w przekształceniach instytucji społecznych, które są ich efektem, ale także na poziomie jednostkowych biografii. Jak zostało to wskazane w poprzednim podrozdziale, indywidualizacja oznacza między innymi to, że jednostki zmuszone są przez obiektywne czynniki (kontekst kulturowy) do samodzielnego podejmowania istotnych życiowych decyzji i kształtowania własnych biografii. Konstruowanie biografii w drugiej nowoczesności w coraz większym stopniu oznacza tworzenie strategicznych planów życiowych uwzględniających różne niezależne od jednostek czynniki. Proces ten uwzględnia szacowanie przez jednostki ryzyka związanego z decyzjami życiowymi, które odbywa się pod wpływem wiedzy dostarczanej przez systemy eksperckie (Giddens, 2007a, s. 112-120). Planowanie życia związane jest nie tylko ze strukturalnym, ale również z kulturowym wymiarem indywidualizacji. Wzorce nakazujące definiowanie strategicznych celów życiowych oraz sposobów ich osiągania są wpisane w kulturę indywidualizmu (Jacyno, 2007, s. 44-55). Refleksyjność jest nieodłącznym atrybutem opisanego we wcześniejszym podrozdziale zjawiska konstruowania biografii i w związku z tym może być

85 traktowana nie tylko jako strukturalna cecha instytucji społecznych, ale także jako cecha jednostek w drugiej nowoczesności (Marody, 2014, s. 167).

Agata Dziuban (2013, s. 49-51) opisując refleksyjność nowoczesnych jednostek posługuje się trafnie wybranymi twierdzeniami teoretyków modernizacji refleksyjnej. Wskazuje ona (za Urlichem Beckiem), że należy ją rozumieć jako monitorowanie własnych działań, aktywne reagowanie na nie i próby przewidywania przyszłych zdarzeń, a przez to jako dostosowywanie własnej biografii do warunków narzucanych przez struktury i instytucje społeczne. W drugiej nowoczesności, wszechobecność ryzyka i przemiany instytucji warunkujących jednostkowe wybory zmuszają jednostki do strategicznego zarządzania możliwościami i ambiwalencjami pojawiającymi się w ich życiu. Biografia nie jest, czy może raczej nie jest postrzegana, jako zbiór decyzji podejmowanych ad hoc. Musi być ona raczej efektem realizacji strategicznego planu.

Giddens (2007a) pokazał to zjawisko bardzo przekonująco na podstawie analizy różnego rodzaju poradników psychologicznych. Jednostki muszą refleksyjnie monitorować nie tylko otoczenie zewnętrzne, ale także własne działania oraz procesy umysłowe, ponieważ one również mogą wpływać na biografię. Brytyjski socjolog, inaczej niż Urlich Beck, w większym stopniu skupia się na tworzeniu przez jednostki spójnych indywidualnych „projektów tożsamościowych” niż na kwestii obiektywnego dopasowania biografii do warunków systemowych i instytucjonalnych. Ważnym wymiarem strategicznego planowania życia jest według niego ujmowanie przez jednostkę wydarzeń zachodzących w życiu w kategoriach ciągłości biograficznej narracji. Jest to bardzo ważny wątek, który zostanie rozwinięty w kolejnym podrozdziale. Kwestia projektów tożsamościowych ma istotne znaczenie dla przyjętej strategii badania decyzji prokreacyjnych, która opiera się na badaniach biograficznych. Z punktu widzenia decyzji prokreacyjnych oba ujęcia procesu strategicznego planowania życia - strukturalne i tożsamościowe (opisywane przez Dziuban przy użyciu pojęć odpowiednio refleksyjności reaktywnej i refleksyjności pro-podmiotowej) - są użyteczne. Pozwalają one uchwycić sposób, w jaki dominująca obecnie forma uspołecznienia - druga nowoczesność - wpływa zarówno na kształtowanie tego co społeczne, jak i tego, co jednostkowe.