Gromadzenie i wstępna analiza materiału badawczego

3.4.1. Sposób prowadzenia rozmowy

Metoda Daniela Bertaux zakłada specyficzny sposób przeprowadzania rozmów z respondentami.

Można je określić jako wywiady narracyjne, ponieważ zasadniczą ich część stanowią spontaniczne wypowiedzi badanych osób. W przypadku opisywanej tu techniki badacz nie powinien być jednak tylko słuchaczem, ponieważ jego zadaniem jest prowadzenie rozmowy.

Opowieść o życiu nie jest zwykłą rozmową; jest dyskursem narracyjnym, w ramach którego próbuje się opowiedzieć historię prawdziwą, i który w dodatku, w odróżnieniu od pisanej autobiografii, jest improwizowany w trakcie dialogicznej relacji z badaczem. Ten ostatni kieruje rozmowę od razu w stronę opisywania doświadczeń istotnych dla swojego badania (tutaj ujmowanego jako badanie socjologiczne raczej niż psychologiczne). Kwestia analizy staje się odtąd dużo bardziej precyzyjna: nie chodzi o to, żeby wyciągnąć z opowieści o życiu wszystkie znaczenia, jakie zawiera, ale wyłącznie te, które są istotne dla badania socjologicznego i mogące mieć status wskaźników (Bertaux, 2012, s. 314).

Połączenie spontanicznego wywodu respondenta z ukierunkowywaniem go przez badacza jest dużym wyzwaniem. W przypadku opisywanego tu projektu badawczego zadanie to zostało zrealizowane poprzez zastosowanie następującego ramowego schematu rozmowy:

1. Próba wywołania spontanicznej narracji biograficznej - rozpoczęcie rozmowy przez badacza: „Proszę, żeby opowiedział/a mi Pan/i swoje życie. Interesuje mnie wszystko, co wydarzyło się od momentu Pana/i narodzin aż do teraz.”

2. „Aktywne” wysłuchanie narracji badanej osoby i nieprzerywanie jej - podtrzymywanie kontaktu wzrokowego, potakiwanie, mowa ciała wykazująca zainteresowanie i zachęcająca do rozwijania narracji.

114

3. Dyskretne notowanie elementów narracji, które powinny zostać pogłębione.

4. Pierwszy etap pogłębiania - wypełnianie luk w opowieści o życiu poprzez zadawanie pytań otwartych, zachęcanie do swobodnych wypowiedzi na dany temat, np. „Proszę opowiedzieć o Pani znajomych ze szkoły”.

5. Drugi etap pogłębiania - zadawanie pytań o konkretne elementy opowieści o życiu, które nie zostały do końca wyjaśnione, a które są istotne dla rekonstrukcji drogi życiowej badanej osoby, np. „Opowiadał Pan o zmianie pracy. W których to było roku?”

Bardzo istotną kwestią jest to, że respondenci nie byli w żaden sposób przygotowywania do udziału w badaniu. Należy także otwarcie przyznać, że nie był im w pełni ujawniany cel rozmowy.

Byli oni wstępnie informowani o tym, że proszeni są o rozmowę dotyczącą ich życia, która jest prowadzana w ramach badania wpływu, jaki na ludzkie biografie wywierają zmiany społeczne.

Za takim postępowaniem stały dwa argumenty. Po pierwsze, wiele osób sądziło, że udział w badaniu oznacza wypełnianie ankiety i konieczne było uświadomienie im, że w tym przypadku wymaga on dłuższej rozmowy. Po drugie, bardzo obawiałem się, że znając przedmiot moich badań, respondenci będą chcieli zracjonalizować i wytłumaczyć swoje decyzje prokreacyjne, co oczywiście nie współgrało z założeniami zastosowanej metody badawczej. Prawdziwy cel rozmowy zdradzałem zatem dopiero na jej końcu. Następujące po tym wypowiedzi respondentów potwierdzały zazwyczaj wstępną obawę. Osoby posiadające dzieci często skupiały się na egoizmie bezdzietnych. Osoby nie będące rodzicami bardzo często wskazywali na uwarunkowania ekonomiczne.

W czasie wywiadów posiłkowałem się przewodnikiem do rozmowy. Składała się na niego lista zagadnień, które powinny zostać omówione, np. „miejsca zamieszkania”, „momenty przełomowe w życiu”, „relacje z rodzicami”. Przewodnik do wywiadów był cały czas modyfikowany pod wpływem postępów w pracy badawczej. Dopisywane były do niego kolejne zagadnienia oraz przykładowe pytania, które sprawdziły się we wcześniejszych wywiadach. Nigdy jego objętość nie przekroczyła jednak kartki formatu A4. Było to istotne, ponieważ plik kartek nie mógł sprawiać wrażenia, że respondent będzie odpowiadał na szereg pytań zamkniętych, jak w przypadku badań ankietowych. Należy też podkreślić, że przewodnik nie służył do strukturalizowania rozmowy. Był za to na wiele innych sposobów pomocny dla badacza, na przykład pomagał znajdować właściwe słowa przy formułowaniu pytań pogłębiających. Zaznaczanie kropką wątków wymagających pogłębienia było z kolei dyskretnym sposobem sporządzania notatek. W związku z tym, dobrym pomysłem było zabieranie na każdy wywiad zmodyfikowanego i świeżo wydrukowanego przewodnika.

115 Zgodnie z zaleceniami Bertaux (2012) pogłębianie interesujących wątków było istotną częścią przeprowadzonych wywiadów i zarazem wstępnym etapem analizy danych. Spontaniczne opowieści badanych były zawsze niekompletne i wymagały wielu uzupełnień. Bardzo często pomijali oni kwestię zmian składu gospodarstwa domowego, która stanowi kluczową kategorię analityczną w zastosowanej technice badawczej. Osoby biorące udział w badaniu zazwyczaj bardzo lapidarnie opowiadały także o swoim dzieciństwie. Zawsze dopytywałem również o daty wybranych wydarzeń, które pozwalały umiejscowić je w czasie historycznym.

Słuchając narracji respondentów starałem się na bieżąco rozpoznawać sposób, w jaki strukturyzują oni swoje biografie. Bardzo często kluczem była tu edukacja i kariera zawodowa i ewidentne było, że wielu osobom opowiadanie własnej biografii kojarzyło się z prezentacją „CV”, jakiej zazwyczaj dokonuje się podczas rozmowy o pracę. Kilka razy spotkałem się wręcz z zarzutem, że nie uprzedziłem o konieczności przygotowania takiego życiorysu. Skupienie się na wybranych aspektach drogi życiowej wymagało zatem pogłębiania jej innych obszarów, np. dotyczących życia towarzyskiego czy związków intymnych. Na marginesie warto odnotować, że powszechność myślenia o własnej biografii w kategoriach „CV” może wskazywać na istotne doświadczenie pokoleniowe, które stało się udziałem badanych przeze mnie młodych Polek i Polaków.

Rozmowy z respondentami przebiegały w bardzo różny sposób. Można by ich w zasadzie podzielić na dwie grupy: osoby, które chętnie opowiadały o swoim życiu i nie miały problemu z budową spontanicznej narracji oraz osoby bardziej wycofane, które ograniczały się do podawania wybranych faktów i oczekiwały zadawania konkretnych pytań. W obu przypadkach strategie pogłębiania musiały zatem wyglądać nieco inaczej.

Już w czasie pierwszych wywiadów zdałem sobie sprawę z konieczności głębszego wniknięcia w codzienność badanych osób na poszczególnych etapach życia. Pogłębiając ten wątek opierałem się na tworzonej przez badanego strukturze opowieści o życiu, którą, jak pisałem powyżej, próbowałem rekonstruować na bieżąco. Respondenci byli zatem proszeni o opowiedzenie jak wyglądał ich typowy dzień w dzieciństwie/zaraz po ślubie/na studiach itd. Odpowiedzi na te pytania dostarczały wielu przydatnych informacji. Zwracam na to uwagę, ponieważ bez nich najprawdopodobniej nie powstałby rozdział 6 niniejszej pracy, który pokazuje w jaki sposób stosunki panujące w gospodarstwach domowych respondentów wpływają na decyzje prokreacyjne.

Zgodnie z opisywaną tu metodą badań biograficznych, celem analizy opowieści o życiu jest poszukiwanie wskaźników szerszych procesów społecznych. Jak zauważa Bertaux (2012, s. 326) wymaga to szczególnej uwagi i refleksu w czasie prowadzenia wywiadów. Badane osoby nie były

116

socjologami i nie były w ogóle proszone o przeprowadzenie analizy socjologicznej. Nawiązania do szerszych procesów pojawiają się w ich wypowiedziach, jako aluzje w pojedynczych zdaniach czy nawet słowach. Badacz musi zachować czujność, by możliwe było ich wyłapanie. Przykładem może tu być stwierdzenie, które pojawiło się w jednym z moich wywiadów. Respondentka opowiadanie o swojej nieplanowanej ciąży podsumowała stwierdzeniem „musieliśmy wziąć ślub, bo wtedy inaczej patrzono na takie sprawy”, a następnie płynnie przeszła do opowiadania o kolejnych etapach życia. Konieczne było oczywiście powrócenie do tego wątku, zebranie większej ilości informacji o tym, jak w jej wczesnej młodości „patrzono na te sprawy”, a jak jest w jej odczuciu teraz, gdy jest osobą ponad trzydziestoletnią. Można było podejrzewać, że pogłębienie tego wątku dostarczy dodatkowych informacji i wskaźników zmian kulturowych, które dokonały się w jej środowisku. Pogłębianie spontanicznej narracji badanego ma związek z „wyobraźnią socjologiczną”, o czym będzie jeszcze mowa poniżej.

3.4.2. Porządkowanie zebranego materiału

Wszystkie prowadzone rozmowy były nagrywane. Na podstawie nagrań sporządziłem następnie, bezpośrednio po każdym wywiadzie, pełne transkrypcje słowo w słowo.

W przytłaczającej większości przypadków wywiady odbywały się w domach badanych osób lub w ich bezpośredniej bliskości. Obserwacja prowadzona w miejscu zamieszkania uzupełniała dane gromadzone w czasie rozmowy. Spostrzeżenia dotyczące wystroju wnętrza, pamiątek, zdjęć, wielkości mieszkania, podziału poszczególnych pomieszczeń pomiędzy domowników itp., pozwalały w pełniejszy sposób uchwycić kontekst opowieści o życiu.

Wszystkie zbierane materiały tworzyły łącznie dziennik prac badawczych. W jego skład wchodziły:

 informacje o potencjalnych respondentach przekazane przez osoby pomagające w ich rekrutacji,

 informacje o wszystkich kontaktach nawiązywanych z badaną osobą, pierwsze spostrzeżenia poczynione w czasie umawiania miejsca i terminu spotkania,

 wyniki obserwacji prowadzonej w domach respondentów i ich otoczeniu,

 notatki sporządzane w czasie wywiadów,

 nagrania i transkrypcje,

 podstawowe informacje o miejscowościach, w których prowadzone były rozmowy.

Notatki sporządzane możliwie jak najbardziej dyskretnie w czasie wywiadów zawierały:

117

 zapiski techniczne, np. przypominające o konieczności pogłębienia pewnych wniosków, które wykorzystywano do aktualizowania przewodnika do rozmowy w kolejnych turach badań,

 ważne obserwacje, np. informacje o zmianie zachowania respondenta, jego reakcjach na pytania lub opowiadane przez siebie historie,

 wskazówki odnośnie dalszej analizy, np. zapisywane na bieżąco spostrzeżenia, dotyczące ewentualnych wskaźników do późniejszego wykorzystania.