Decyzje prokreacyjne jako jeden z wyborów dotyczących stylu życia

Ludzie, niezależnie od czasów i niezależnie od typu formy uspołecznienia, która w nich dominowała, zawsze podejmowali w swoim życiu ogromną ilość decyzji. Sam fakt dokonywania przez badane osoby wyborów nie jest zatem przesłanką wskazującą na to, iż żyją one w drugiej nowoczesności. Tym, co może skłaniać do stawiania twierdzeń na temat wyłonienia się nowej typizacji społeczeństwa nowoczesnego, jest fakt, że ludzie kierując się własnymi preferencjami dokonują wyborów, które zmieniają bieg ich ścieżki życiowej. Znów, należy stwierdzić, że także w przeszłości wielu ludzi wpływało na to, w jakim kierunku rozwija się ich biografia. Dla każdego

142

istniała jednak wówczas również „bezpieczna” ścieżka życia określona przez tradycję. Wyniki przeprowadzonej analizy dróg życiowych wskazują, że takiej tradycyjnej ścieżki życiowej byli pozbawieni moi respondenci. Kontekst kulturowy nie dawał im prostych instrukcji osiągnięcia wyznaczonych przez nich celów życiowych nawet wtedy, gdy cele te były pozornie bardzo

„tradycyjne”. Jednostka musiała sama, poprzez liczne aktualizacje swoich planów, tworzyć strategię dojścia do wyznaczonych punktów.

Indywidualizacja jest losem jednostki w drugiej nowoczesności, ponieważ wybieranie nie jest przywilejem, ale jest koniecznością. Analiza dróg życiowych pokazuje, że przed podejmowaniem strategicznych decyzji praktycznie nie ma ucieczki. Niektóre z badanych osób odkładały kluczowe wybory, ale nie oznacza to, że skutecznie przeciwstawiały się zasadom panującym w drugiej nowoczesności. Zebrane opowieści o życiu wskazują, że konsekwencjami braku decyzji jest stagnacja biografii i zatrzymanie w rozwoju drogi życiowej. Najlepszym przykładem takiej strategii byli respondenci, którzy pomimo osiągnięcia dorosłości nadal byli zależni od swoich rodziców, z którymi mieszkali. Ich droga życiowa nie rozwijała się nie tylko w wymiarze życia intymnego, ale także zawodowego i towarzyskiego. Wszyscy respondenci, którzy odkładali podejmowanie decyzji strategicznych, dużo miejsca w swoich narracjach poświęcali planom na przyszłość. Ewidentne było to, iż zdawali oni sprawę, że kiedyś te decyzje „będą musiały zostać podjęte”, ponieważ przechodzenie do kolejnych etapów życia wymaga dokonywania strategicznych wyborów w różnych jego wymiarach oraz aktualizowania planów życiowych. Jedynym wybawieniem od obowiązku wybierania są przypadkowe wydarzenia. Najważniejszym z nich wydaje się być nieplanowane rodzicielstwo, które drogą „na skróty” przenosi ludzi do zupełnie nowego etapu ich życia.

Kontekst kulturowy drugiej nowoczesności rozumiany, ujmowany jako dominująca obecnie forma uspołecznienia, wymusza na jednostkach konieczność podejmowania strategicznych decyzji.

Jednostki nie otrzymują jednocześnie wytycznych w tym zakresie wynikających z tradycji. Młodzi ludzie są w swoich wyborach ograniczeni nie tylko własnymi preferencjami i wyznawanymi wartościami (które i tak są społecznie konstruowane), ale także lokalnym kontekstem, w którym rozwijają się ich drogi życiowe.

Technika badawcza osadzona w realistycznym podejściu do badań biograficznych i skupiająca się na analizie realnych wydarzeń z życia badanych osób idealnie nadawała się do badania strukturalnego wymiaru indywidualizacji. Badania w duchu interpretatywnym, skupiające się na wyborach związanych ze stylem życia, dążeniu jednostek do samorozwoju, upowszechnianiu się wartości postmaterialistycznych i kultury indywidualizmu z pewnością w bardzo trafny sposób

143 opisują jeden z wymiarów indywidualizacji.⁹ Kiedy jednak mamy do czynienia z wydarzeniami, które realnie wpływają na kierunek drogi życiowej, to na pierwszy plan wysuwa się oddziaływanie instytucji społecznych. Przykładem tego mogą być decyzje dotyczące wyboru miejsca pracy.

Jednym z aspektów kalkulacji prowadzonych przez jednostkę na etapie podejmowania decyzji o zatrudnieniu może być jego dopasowanie do preferencji w zakresie stylu życia. Sam zakres kalkulacji wyznaczany jest jednak w tym przypadku przez instytucje społeczne. Jedna z respondentek, która posiadała bardzo wysokie kwalifikacje, ale niewielkie doświadczenie zawodowe, nie godziła się na podjęcie jakiejkolwiek pracy niewymagającej specjalistycznego wykształcenia. Jej wybór powodował, że chociaż znajdowała tymczasowe zatrudnienie w różnych projektach, to nie posiadała stabilnego źródła dochodów, które umożliwiłoby rozwój jej ścieżki życiowej. Kobieta nie miała zatem w pełni satysfakcjonującego zajęcia, ale jednocześnie bez problemów była w stanie zdobyć środki na sfinansowanie swoich podstawowych potrzeb.

Jej droga życiowa popadła w okres stagnacji, ale otoczenie społeczne nie zmuszało jej do radyklanych działań. Kobieta nie odczuwała wpływu „tradycji”, przeciwnie mogła sama decydować o tym, jak będzie rozwijała się jej droga życiowa. Także otoczenie instytucjonalne nie wymuszało na tej respondentce podejmowania określonych kroków, które mogłyby zmienić jej bieg.

Większość badanych osób nie mogła jednak pozwolić sobie, by w czasie poszukiwania zatrudnienia kierować się swoim gustem, planami odnośnie samorozwoju i preferencjami odnośnie stylu życia.

Ich podstawowym celem było zdobycie środków do życia, co powodowało, że podejmowali się zajęć, które były dostępne i które umożliwiały jego realizację. Te różnice w biografiach są wskaźnikiem oddziaływania instytucji ograniczających możliwości podejmowania strategicznych decyzji życiowych. O dostępności ofert pracy decyduje sytuacja na rynku pracy. Państwo narodowe określa, jakie typy związków mogą zostać sformalizowane. Społeczność lokalna (miejsce zamieszkania) i rodzina pochodzenia wpływają na to, jaką ścieżkę edukacyjną będzie mogła wybrać młoda osoba. Środowiska wychowawcze (społeczność lokalna, grupy rówieśnicze, rodzina) wpływają na jednostkowe gusty, preferencje oraz systemy wartości. Innymi słowy, instytucje na wiele sposobów ograniczają jednostkowe wybory dotyczące stylów życia, ponieważ otoczenie instytucjonalne tworzy różne warunki do podejmowania strategicznych decyzji życiowych przez poszczególne jednostki. Wątek wpływu nierówności generowanych przez instytucje na decyzje prokreacyjne zostanie szerzej omówiony w podrozdziale 4.3.

9 Należy pamiętać, że wyróżnienie wymiarów indywidualizacji ma charakter analityczny, ponieważ w rzeczywistości odnosi się ono do różnych wskaźników tego samego zjawiska.

144

Decyzje prokreacyjne mogą być traktowane jako wybory dotyczące stylu życia i rozpatrywane z perspektywy kulturowego wymiaru indywidualizacji. Takie podejście jest uzasadnione w kontekście wyników licznych badań (np. Jackson, Brown i Patterson-Stewart, 2000; Kamińska, 2016; Sassler i in., 2009, s.210; Wenger, Dykstra, Melkas, i Knipscheer, 2007). Fakt, że życie rodzinne jest wartością wysoko cenioną przez młodych Polaków powoduje, że rozmaite style życia związane z rodzicielstwem są preferowanym wyborem przez wielu z nich. Takie style życia są jednak złożone z o wiele większej liczby elementów niż jedynie sam fakt posiadania dziecka.

Potrzebne są między innymi określone warunki materialne, odpowiedni partner oraz przygotowanie teoretyczne, które pozwoli być dobrym rodzicem. W przypadku osób bezdzietnych podjęcie pozytywnej decyzji prokreacyjnej jest zwieńczeniem realizacji kolejnych wersji planów życiowych tworzonych w różnych wymiarach życia. Te z kolei są silnie uzależnione od sposobu działania instytucji społecznych. Pełne zrozumienie fenomenu decyzji prokreacyjnych wymaga zatem nie tylko analizy przemian wartości i stylów życia, ale także badania skutków indywidualizacji w wymiarze strukturalnym.

Przeprowadzone w ramach opisywanych tu badań orównanie dróg życiowych osób wywodzących się z różnych kręgów społecznych pozwoliło dostrzec, w jaki sposób otoczenie instytucjonalne wpływa na wybory osób zajmujących różne pozycje społeczne. W tym kontekście należy stwierdzić, że decyzja o uwzględnieniu w badaniu osób spoza awangardy indywidualizacji była bardzo korzystnym posunięciem. Sposób działania instytucji w drugiej nowoczesności różnicuje szanse życiowe młodych ludzi, oferując im różne możliwości kształtowania swojego stylu życia.

Dla większości moich respondentów wybór stylu życia związanego z rodzicielstwem był skomplikowaną kwestią, ponieważ realizacja celów szczegółowych do niego prowadzących była dużym wyzwaniem i wymagała czasu. Dla jednostek, których kontekst życia jest optymalny dla rodzicielstwa (np. żyją w otoczeniu, w którym silne są wpływy „tradycyjnej rodziny” i/lub ich sytuacja zawodowa ustabilizowała się bardzo szybko i/lub pochodzą z rodziny zasobnej w kapitał ekonomiczny i kulturowy) droga do rodzicielstwa jest teoretycznie o wiele prostsza. Młodzi, wykształceni, z dużych miast - przedstawiciele kategorii społecznej posiadający duży zakres swobody w podejmowaniu wyborów dotyczących stylów życia - są bardzo często przedmiotem analiz socjologicznych. Społeczeństwo drugiej nowoczesności stwarza jednak dla większości młodych ludzi bardzo niestabilne warunki życia, które wymuszają ciągłe aktualizacje ich planów życiowych. Dla dużej grupy młodych Polek i Polaków kompletowanie kolejnych elementów oczekiwanego stylu życia jest dużym wyzwaniem, które pochłania czas i energię. Decyzje prokreacyjne są wyborem dotyczącym stylu życia. Prowadzona w duchu realizmu socjologicznego analiza wydarzeń z życia na pierwszym planie stawia jednak ograniczenia strukturalne i pozwala

145 opisać uwarunkowania procesów podejmowania strategicznych decyzji życiowych przez młodych ludzi.

4.2. Analiza zależności pomiędzy decyzjami prokreacyjnymi a innymi kluczowymi