Wstępny model teoretyczny

Zaprezentowany powyżej, skrótowy przegląd literatury dotyczącej przemian życia rodzinnego i decyzji prokreacyjnych w Polsce pokazuje, że zagadnienia te były już wielokrotnie podejmowane przez wybitnych badaczy i badaczki. Ich bogaty dorobek nie mógł zostać zignorowany. Fakt ten rodził w początkowym etapie moich badań dwie konsekwencje. Po pierwsze, należało rozważyć zasadność podejmowania kolejnego projektu badawczego wpisującego się w obszar przemian życia rodzinnego. Krok taki byłby uzasadniony jedynie w przypadku stwierdzenia możliwości uzupełnienia lub zaktualizowania ustaleń innych badaczy. Na wstępnym etapie badań należało zatem stwierdzić, czy wcześniejsze projekty pozostawiły ścieżki, którymi mogę podążyć.

Drugą konsekwencją istnienia bogatej literatury przedmiotu była niemożność realizacji badań eksploracyjnych w czystej postaci. Już na ich początkowym etapie dostępnych było zbyt wiele koncepcji i pojęć uwrażliwiających, by możliwe było stworzenie nowego modelu teoretycznego jedynie w oparciu o kategorie stworzone w czasie prac terenowych (por. Babbie, 2004, s. 111-112). Co więcej, owe wstępne założenia i intuicje miały wpływ na kształt ostatecznie przyjętej strategii badawczej i kwestią rzetelności naukowej jest otwarte przyznanie się do tego. Trudno oczywiście w badaniach jakościowych wyeliminować element eksploracji. W przypadku opisywanego tu projektu badawczego miał on również istotne znaczenie, ponieważ przyjęta strategia badawcza nie zakładała weryfikacji hipotez postawionych na podstawie z góry określonego modelu teoretycznego. Wstępne założenia sformułowane na podstawie analizy literatury przedmiotu były ciągle modyfikowane pod wpływem efektów badań terenowych, które były realizowane w kilku etapach. Więcej informacji na ten temat znajduje się w rozdziale 3.

42

Poniżej, w syntetycznej formie podsumowania najważniejszych wątków zawartych we wstępie oraz rozdziale 1, przedstawione zostały owe wstępne założenia.

Na podstawie analizy literatury przedmiotu zidentyfikowałem kilka problemów, które miały wpływ na określenie celów badania:

1. Wprowadzenie w Polsce gospodarki wolnorynkowej, towarzyszące temu przemiany polityczne oraz transformacje w sferze systemów wartości miały znaczący wpływ na przemiany życia rodzinnego i decyzje prokreacyjne. Zasadne wydawało się jednak podjęcie nowych badań obejmujących analizę doświadczeń osób, które swoje decyzje prokreacyjne podejmowały na przełomie wieków i w kolejnych latach. Z uwagi na fakt, że systematyczny spadek dzietności obserwuje się w Polsce od połowy lat 80. XX wieku, można te osoby utożsamiać z pokoleniem, które dorastało w okresie po transformacji ustrojowej. Nie mamy zatem już do czynienia z gwałtowną zmianą trendu w płodności, jak to było w przypadku pokolenia ich rodziców, ale raczej z jego kontynuacją i pogłębieniem. Stwarza to nowy kontekst dla decyzji prokreacyjnych i powoduje, że godnym zainteresowania przedmiotem badań stają się doświadczenia młodych Polek i Polaków, których okres dorastania i wczesna młodość przebiegały w całości po roku 1989.

2. Jakościowe projekty badawcze dotyczące przemian życia rodzinnego skupiają się na badaniu sytuacji i doświadczeń osób, których można uznać za awangardę procesów indywidualizacyjnych, np. osób żyjących w pojedynkę, osób bezdzietnych z wyboru, przedstawicieli wielkomiejskiej klasy średniej (por. Dziuban, 2013, s. 383; Urbańska, 2015, s. 11). Wielu autorów skupia się ponadto na badaniu przemian sytuacji i biografii kobiet (np.

Morell, 1993). Obiecującym poznawczo zabiegiem wydawało się zatem podjęcie próby badań jakościowych zakładających analizę odmiennych przypadków - osób o różnej płci, orientacji seksualnej, wykształceniu, miejscu zamieszkania, posiadających i nieposiadających dzieci.

Więcej na ten temat piszę w rozdziale 3, w podrozdziale „Dobór próby”.

3. Obszarem dobrze udokumentowanym w literaturze przedmiotu są przemiany w systemach wartości. Badania ich dotyczące można traktować jako źródła wiedzy o kulturowym wymiarze indywidualizacji. Wydaje się, że ich wyniki nie w pełni wyjaśniają zjawisko ambiwalencji postaw prokreacyjnych. Na decyzje życiowe młodych ludzi wpływ mają także czynniki, które można wstępnie określić jako „społeczne” lub „strukturalne”.

4. Cennych danych dotyczących strukturalnych determinant decyzji prokreacyjnych dostarczają wyniki badań ilościowych. Widoczna jest jednak potrzeba ich pogłębienia za pomocą analiz jakościowych, ponieważ wyjaśnienia oparte na prostych zależnościach

przyczynowo-43 skutkowych (np. wpływ wykształcenia na liczbę posiadanych dzieci) nie w pełni oddają poziom skomplikowania rzeczywistości społecznej.

5. Przemiany w różnych sferach życia społecznego współwystępują ze sobą, dlatego wyjaśnienia formułowane przez badaczy posługujących się różnymi paradygmatami badawczymi nie muszą wykluczać się wzajemnie. Warto podejmować próby projektowania badań zmierzających do zbierania danych komplementarnych z wynikami wcześniejszych analiz.

6. Badania jakościowe dotyczące przemian życia rodzinnego w Polsce (np. Mizielińska i in., 2017) czy też, w ogólniejszym ujęciu, procesów indywidualizacji (np. Dziuban, 2013) są często prowadzone w duchu paradygmatu socjologii interpretatywnej. Zastosowanie innego podejścia do badania planów życiowych i decyzji prokreacyjnych dawało nadzieję na opis nowych czynników je warunkujących. Z tego względu już na wstępnym etapie prac podjąłem decyzję o realizacji badań w oparciu o strategię właściwą dla badań biograficznych prowadzonych w paradygmacie realistycznym. Więcej informacji na ten temat znajduje się w rozdziale 3.

7. Kwestie związane ze zjawiskami demograficznymi zachodzącymi w Polsce są od lat istotnym elementem debaty publicznej. Jak próbowałem pokazać to we wstępie do niniejszej pracy, pomiędzy badaniami naukowymi, a publicystyką i obiegowymi opiniami nie istnieje żadna nieprzepuszczalna bariera. Z tego względu istnieje ryzyko zbanalizowania wyników prac badawczych, zwłaszcza w przypadku opierania ich na analizie opinii respondentów. Konieczne jest zatem projektowanie badań, które pozwolą na wnioskowanie na temat obiektywnie zachodzących procesów. To przekonanie bardzo dobrze współgra z realistycznym podejściem do badań biograficznych.

Na wstępny model teoretyczny złożyły się następujące stwierdzenia:

1. W Polsce występuje „ambiwalencja postaw prokreacyjnych”, która manifestuje się w rozbieżności pomiędzy deklarowanymi wartościami i planami życiowymi młodych Polaków, a faktycznie podejmowanymi przez nich działaniami.

2. Na decyzje prokreacyjne wpływa bardzo wiele czynników. Z tego powodu możliwe są różne ich wytłumaczenia, z których każde jest prawdziwe. Niemożliwe jest za to stworzenie projektu naukowego, ani tym bardziej sformułowanie wytłumaczenia zdroworozsądkowego, które w pełni wyjaśniłyby ten fenomen.

3. Życie rodzinne w krajach Zachodu przechodzi w ostatnich dziesięcioleciach istotne przemiany ilościowe i jakościowe. Przemiany dotyczące zachowań prokreacyjnych w Polsce wpisują się w kontekst szerszych transformacji życia społecznego, które obserwowane są w skali globalnej.

44

4. Rodzina (życie rodzinne) rozumiana jako instytucja społeczna nie zanika, ale staje się bardziej zróżnicowana i złożona, gdyż adaptuje się do zmieniających się warunków życia społecznego.

5. Upowszechnianie się nowych rodzajów wartości jest trafnym wyjaśnieniem niektórych zagadnień związanych z przemianami życia rodzinnego. Transformacjom systemów wartości towarzyszą jednak zmiany strukturalne w łonie społeczeństwa nowoczesnego.

Jest to obszar, w którym należy poszukiwać dodatkowych czynników warunkujących jednostkowe wybory dotyczące rodzicielstwa.

6. Wiele prac dotyczących przemian współczesnych społeczeństw posługuje się pojęciem indywidualizacji. Jedną z jej konsekwencji jest poszerzenie pola jednostkowych wyborów życiowych. Powoduje to, że ludzie zyskali możliwość planowania swojego życia. Nie jest ono już wyznaczane przez przypadek i zewnętrzne przymusy. Rodzicielstwo jest współcześnie prawie zawsze efektem przemyślanych i świadomych decyzji, które wpisują się w realizację planu życiowego. Na potrzeby przeprowadzonych badań decyzje prokreacyjne zostały zdefiniowane jako wszelkie świadome, przemyślane postanowienia jednostek dotyczące podejmowania bądź unikania podejmowania działań zmierzających do posiadania potomstwa.

7. Decyzje prokreacyjne są istotnym elementem planów życiowych młodych ludzi. Mogą one być rozpatrywane jako wyraz dążenia jednostek do praktykowania przez siebie wybranego stylu życia.

8. Dla socjologa oczywiste jest, że nie są to decyzje zupełnie autonomiczne i pozbawione wpływu otoczenia społecznego (por. Lipiec, 2003, s. 16). Wielowymiarowość jego przemian powoduje, że ponadjednostkowych uwarunkowań decyzji prokreacyjnych należy szukać także w innych wymiarach rzeczywistości niż ten związany z przemianami systemów wartości.

9. Analiza jednostkowych biografii może pozwolić na opisanie sposobów, w jakie młodzi ludzie tworzą i realizują swoje plany życiowe. Możliwe jest określenie miejsca decyzji prokreacyjnych w obrębie tych planów. Problemem badawczym mogą tu być zarówno procesy zachodzące na poziomie subiektywnym (np. konstruowanie narracji tożsamościowej) oraz zjawiska obiektywne, niezależne od jednostki (np. wpływ systemów wartości).

Powyższe twierdzenia stanowiły punkt wyjścia przeprowadzonych przeze mnie analiz, a część z nich została utrzymana w mocy pod wpływem wyników tych prac. Wyjaśnienie decyzji prokreacyjnych, które jest nie tylko opisem doświadczeń grupy badanych osób, wymagało jednak

45 powiązania ich z teorią socjologiczną oraz dorobkiem antropologii społecznej na bardziej fundamentalnym poziomie. Analiza biografii pozwoliła na uwypuklenie pewnych wątków dostępnych w już istniejących koncepcjach, które okazały się być szczególnie istotne w kontekście decyzji prokreacyjnych współczesnych młodych Polaków i Polek. Przykładem takiej zmiany dokonanej pod wpływem zrealizowanych wywiadów było zwrócenie uwagi na kwestię standaryzacji jednostkowych biografii, kosztem wyjaśnień koncentrujących się na problematyce wyboru stylów życia. Efekty tych prac zostały zaprezentowane w rozdziale 2.

W rozdziałach 4, 5 i 6 prezentowane są z kolei bardziej szczegółowe ustalenia związane bezpośrednio z wyborami odnośnie rodzicielstwa.

46