Analiza porównawcza metod wyceny roślinnej produkcji w toku

W literaturze przedmiotu zarówno polskiej, jak i zagranicznej toczy się dyskusja dotycząca zalet i wad wyceny roślinnej produkcji w toku według kosztu historycznego oraz według wartości godziwej. Zdecydowana większość naukowców podejmujących temat wyceny roślinnej produkcji w toku opowiada się za wykorzystaniem do wyceny wartości godziwej. D. Kovacicová [2003, s. 326–379] zauważa, że przyczyną powstawania niejasności i sporów dotyczących zastosowania metod wyceny opartych na koszcie historycznym jest specyfika działalności rolnej. Metody wyceny bazujące na koszcie historycznym nie uwzględniają momentów krytycznych, charakterystycznych dla przemiany biologicznej roślinnej produkcji w roku, takich jak wzrost, produkcja, reprodukcja i degeneracja. Wszystkie wyżej wymienione procesy stanowią nieodłączny element przemiany biologicznej i muszą być uwzględnione przy wycenie roślinnej produkcji w toku, a wycena w koszcie historycznym tego nie gwarantuje. Zmusza to naukowców do prac nad opracowaniem bardziej wiarygodnych metod wyceny bazujących na wartości godziwej.

K. Garbiński [2013, s. 58-63] zwraca uwagę, że MSR 41 był pierwszym standardem, w którym w sposób bardzo zdecydowany zaakcentowano odejście od wyceny według kosztu historycznego na rzecz wartości godziwej. W swoich badaniach potwierdza również zmienność wyceny według wartości godziwej, co przekłada się na wyniki finansowe jednostek. Według przeprowadzonych przez niego badań na wskutek wyceny roślinne aktywa biologiczne zwiększyły swoją wartość o prawie 30 %. Przyczyną tego stanu rzeczy były zmiany uwarunkowań rynkowych.

J.M. Argiles, J.G. Blandon, T. Monllau [2009, s. 1-13] zauważają, że obecnie zdecydowana większość międzynarodowych instytucji zajmujących się standaryzacją rachunkowości dąży do wyceny roślinnej produkcji w toku w wartości godziwej.

169

T. Kiziukiewicz [2009, s. 68-69, 75] stwierdza, że zastosowanie wartości godziwej jako podstawy wyceny przyszłych korzyści ekonomicznych jest istotnym ułatwieniem, szczególnie w rolnictwie, gdzie występują długie i skomplikowane cykle produkcyjne. Uzyskanie produktu finalnego w rolnictwie wymaga przeprowadzenia wielu czasochłonnych i trudnych do wyceny czynności i zabiegów, które przyczyniają się do prawidłowego przebiegu procesów wzrostu, rozwoju i rozrodu roślinnych aktywów biologicznych. Ponadto zwraca uwagę na to, że przyjęcie wartości godziwej do wstępnej wyceny roślinnych aktywów biologicznych jest bardziej wiarygodne niż zastosowanie ceny nabycia lub kosztu wytworzenia. Zdaniem autorki zmiany wartości godziwej najlepiej odwzorowują zmiany roślinnych aktywów biologicznych spowodowanych przemianą biologiczną.

Większość przeciwników wartości godziwej jako metody wyceny roślinnej produkcji w toku wymienia wysokie koszty dokonania wyceny tą metodą. Jednak J.M. Argiles i J. Slof [2001, s. 361-383] wyrażają pogląd, iż wycena w wartości godziwej cechuje się niskim kosztem i jest to jej podstawowa zaleta. Ich zdaniem wycena w wartości godziwej wiąże się z poniesieniem mniejszych nakładów niż wycena w oparciu o koszt historyczny.

W opozycji do wyżej przedstawionych poglądów jest M. Panttinen i in. [2013], który sprzeciwia się wycenie roślinnej produkcji w toku w wartości godziwej. Stwierdza, że zastosowanie wyceny w wartości godziwej wpłynie na zniekształcenie zysku netto przedsiębiorstwa rolnego.

Zwolennicy wyceny roślinnych aktywów biologicznych w wartości godziwej twierdzą, że wartość godziwa najlepiej odzwierciedla zmiany aktywów biologicznych wskutek działania procesu przemiany biologicznej. Według nich zmiany wartości godziwej aktywów biologicznych mają bezpośredni związek ze zmianami oczekiwań dotyczących przyszłych korzyści ekonomicznych. Ponadto twierdzą, że wartość godziwa jako metoda wyceny przyszłych korzyści ekonomicznych, cechuje się większą przydatnością, wiarygodnością, porównywalnością i zrozumiałością niż wycena oparta na koszcie historycznym. Ponadto najczęściej przywoływanymi argumentami przez zwolenników wartości godziwej są [Międzynarodowe Standardy Sprawozdawczości Finansowej 2011, s. B1654-B1656]:

 występowanie dla licznych roślinnych aktywów biologicznych aktywnych rynków, dzięki czemu możliwe jest ustalenie wartości godziwej w oparciu o ceny rynkowe, będące wiarygodnym źródłem wyceny oczekiwań rynkowych co do przyszłych korzyści ekonomicznych;

170

 sposób ustalenia ceny nabycia lub kosztu wytworzenia jest w większości przypadków mniej wiarygodny niż wycena w wartości godziwej. Przyczyną braku wiarygodności metod wyceny opartych na koszcie historycznym jest występowanie produktów ubocznych oraz sprzężenia zwrotnego w przypadku roślinnej produkcji w toku;

 stosunkowo długi i ciągły cykl produkcyjny i związana z nim zmienność produkcji, jak również sytuacji rynkowej powoduje, że często okres obrotowy przyjęty dla celów rachunkowych nie pokrywa się z pełnym cyklem produkcyjnym. Implikuje to wzrost znaczenia wyceny przy obliczaniu wyniku finansowego oraz oceny sytuacji majątkowej jednostki na koniec okresu niż na moment zawarcia transakcji;

 zastosowanie wyceny w oparciu o koszt historyczny na moment pozyskania roślin uprawnych powoduje, że ujmowane są różne ceny nabycia i koszty wytworzenia, co wpływa na zmniejszenie porównywalności i zrozumiałości danych. Podobne aktywa powinny powodować powstawanie podobnych korzyści w przyszłości, czego nie uwzględnia wycena w koszcie historycznym.

Przeciwnicy wartości godziwej kontestują jej wiarygodność twierdząc, że dużo większa jest wiarygodność danych opartych na cenie nabycia lub koszcie wytworzenia. Ich zdaniem koszt historyczny wynika bezpośrednio z transakcji, dostarczając przy tym wartościowych dowodów pozwalających na ustalenie wartości wolnorynkowej obowiązującej w danym momencie. Natomiast wartości godziwej nie można w większości przypadków wiarygodnie ustalić. Wartość godziwa może wprowadzać w błąd użytkowników sprawozdań finansowych przez prezentację liczb opartych nie na cenach rynkowych, lecz na subiektywnych i niepodlegających weryfikacji założeniach. Ponadto najczęściej przywoływanymi przez przeciwników wartości godziwej argumentami są [Międzynarodowe Standardy Sprawozdawczości Finansowej 2011, s. B1655-B1656]:

 ceny rynkowe są bardzo zmienne i cykliczne, w związku z tym nie powinny być przyjmowane jako podstawa wyceny,

 wycena w roślinnej produkcji w toku w wartości godziwej na każdy dzień bilansowy może być zbyt kosztowna,

 system kosztu historycznego jest głęboko zakorzeniony i powszechnie stosowany,  wycena oparta na cenie nabycia lub koszcie wytworzenia jest bardziej obiektywna

i spójna,

 na znaczącą część roślinnych aktywów biologicznych nie istnieją aktywne rynki w większości państw. W związku z tym, w większości przypadków nie można

171

wiarygodnie ustalić wartości godziwej, w szczególności dla plantacji roślin o długim cyklu produkcyjnym,

 wycena w wartości godziwej implikuje ujawnianie niezrealizowanych zysków i strat,  ceny rynkowe na dzień bilansowy mogą nie mieć rzeczywistego związku z cenami, po

których zostanie zrealizowana sprzedaż. Ponadto wiele aktywów biologicznych nie jest przeznaczona na sprzedaż.

Zestawienie argumentów zwolenników i przeciwników stosowania wartości godziwej przy wycenie roślinnej produkcji w toku zostało przedstawione w tabeli 34. Stanowi ono podsumowanie wszystkich opinii dotyczących zalet i wad obydwu metod.

Tabela 34. Argumenty za i przeciw stosowaniu wartości godziwej przy wycenie roślinnej produkcji w toku

Argumenty za stosowaniem wartości godziwej Argumenty przeciw stosowaniu wartości godziwej

Zmiany wartości godziwej najlepiej odzwierciedlają przemiany biologiczne

Metoda wyceny wg kosztu historycznego jest powszechnie stosowana i zakorzeniona w kulturze rachunkowości Dużą częścią aktywów biologicznych handluje się na

aktywnym rynku, gdzie możliwe są do ustalenia ceny rynkowe

Wycena oparta na cenie nabycia lub koszcie wytworzenia jest bardziej obiektywna i spójna

Koszty związane z uprawą rośliny najczęściej są słabo powiązane z efektami biologicznej przemiany, nie odzwierciedlają oczekiwanych, przyszłych korzyści ekonomicznych

Wartość bieżąca oczekiwanych przepływów pieniężnych netto jest często niewiarygodnym miernikiem wartości godziwej wskutek konieczności przyjęcia subiektywnych założeń

Długotrwały cykl produkcyjny najczęściej nie pokrywa się z okresem obrachunkowym, dlatego wycena dokonana na koniec okresu obrachunkowego jest bardziej wiarygodna i rzetelna niż w przypadku wyceny w momencie zawarcia transakcji

Wycena według wartości godziwej powoduje ujmowanie w sprowadzaniu finansowym niezrealizowanych zysków, co jest sprzeczne z MSR 18

Pozyskiwanie roślin uprawnych z różnych źródeł powoduje ujęcie różnych cen nabycia lub kosztów wytworzenia, co skutkuje brakiem porównywalności i zrozumiałości

Dla roślinnej produkcji w toku nie istnieją aktywne rynki, na których możliwa byłaby wycena roślinnej produkcji w toku według wartości godziwej

Wartość godziwa nie może być wiarygodnie określona, gdy wyznaczana jest na podstawie subiektywnych ocen i założeń ^{Koszt historyczny wynika z transakcji rynkowej} przeprowadzonej na dzień początkowego ujęcia

Wartości godziwej nie można wiarygodnie ustalić dla rolniczej produkcji w toku, dopóki nie przekształci się w produkt finalny

Źródło: opracowanie własne na podstawie: [Obrzeżgiewicz 2015, s. 144], [Wszelaki 2012, s. 335-336] oraz [Kiziukiewicz 2009, s. 67].

Przedstawione w powyższej tabeli argumenty zarówno zwolenników, jak i przeciwników wyceny w wartości godziwej nie rozstrzygają, która z metod wyceny roślinnych aktywów biologicznych jest lepszą metodą. Można przypisać wiele zalet i wad wycenie w koszcie historycznym, jak i w wartości godziwej. Gdyby za punkt wyjścia do dokonania wyceny wziąć kryterium uwzględnienia ryzyka prowadzenia działalności rolnej, to zdecydowanie lepsza byłaby wycena w wartości godziwej. Wartość godziwa obliczona np. metodą dochodową odzwierciedla po części ryzyko prowadzenia działalności rolnej w formie stopy dyskontowej.

172

Jednak nie jest to metoda w pełni odzwierciedlająca ryzyko, na jakie narażone jest przedsiębiorstwo rolne.

W tabeli 35 przedstawiono zestawienie wyników wyceny w koszcie historycznym oraz w wartości godziwej dla plantacji 1 ha pszenicy. Symulacja wyceny została dokonana na dzień 30 czerwca, czyli na moment, kiedy produkcja w toku pszenicy stanowi jeden z największych zapasów w ciągu roku obrotowego. Symulacja obejmuje metody wyceny według kosztu historycznego: metodę kosztów materiałów bezpośrednich, metodę bezpośrednich kosztów wytworzenia, metodę odtworzeniową oraz metodę wyceny w wartości godziwej: metodę dochodową.

Tabela 35. Zestawienie wyników symulacji wyceny w koszcie historycznym i w wartości godziwej dla plantacji 1 ha pszenicy

Roślinne aktywo biologiczne

Koszt historyczny Wartość godziwa

Koszty materiałów

bezpośrednich ^{Koszty bezpośrednie} wytworzenia

Wartość

odtworzeniowa Wartość dochodowa

Pszenica 1 853,38 2 341,18 2 452,87 3 808,10

Źródło: opracowanie własne na podstawie: [WODR 2015].

Pomiędzy wynikami wyceny 1 ha plantacji pszenicy przedstawionymi w powyższej tabeli występuje bardzo duża rozpiętość. Na koniec czerwca 201X wartość godziwa produkcji w toku pszenicy jest ponad dwukrotnie wyższa od kosztów materiałów bezpośrednich. Również pozostałe wyniki wyceny w oparciu o koszt historyczny są zdecydowanie niższe od wartości dochodowej. Koszt historyczny nie uwzględnia ryzyka prowadzenia działalności rolnej i związanej z nim niepewności. Z kolei wartość godziwa obliczona metodą dochodową nie uwzględnia ryzyka związanego z oddziaływaniem czynników meteorologicznych, które mogą znacznie obniżyć wartość oczekiwanego plonu, a co za tym idzie wartość produktu finalnego na dzień jego zbioru.

Przedstawiona w niniejszej dysertacji krytyczna analiza literatury oraz przeprowadzone badania empiryczne potwierdziły większą przydatność wartości godziwej do wyceny roślinnych aktywów biologicznych będących na etapie produkcji w toku. Wartość godziwa w bardziej adekwatny sposób odzwierciedla wartość roślinnej produkcji w toku. Wycena z uwzględnieniem kosztu historycznego zaniża wartość roślinnej produkcji w toku, szczególnie w drugiej części cyklu produkcyjnego, czyli w okresie od początku wiosny do momentu zbioru. Autor przychyla się także do tezy J.M. Argilesa i J. Slofa, że wycena według kosztu historycznego generuje dużo wyższe koszty niż wycena w wartości godziwej. Wynika to z konieczności dostosowania ksiąg rachunkowych do kalkulacji kosztów w układzie

173

funkcjonalno-kalkulacyjnym oraz prowadzenia ewidencji dla każdego obiektu powstawania kosztów w jednostce prowadzącej działalność rolną. W tym przypadku niezbędne byłoby prowadzenie osobnej ewidencji dla każdej plantacji roślinnej. Ponadto koszt historyczny nie uwzględnia zdolności danej rośliny do generowania przyszłych korzyści ekonomicznych.

Na koniec należy zaznaczyć, iż wartość godziwa obliczona za pomocą metody dochodowej nie jest miarą idealną. Nie odzwierciedla w sposób kompleksowy specyfiki działalności rolnej. Na pewno ta wartość nie uwzględnia ryzyka wynikającego z oddziaływania czynników atmosferycznych. Gwałtowne zjawiska atmosferyczne (nawałnice, powodzie) mogą w ułamku sekundy znacząco zniszczyć plantację, co w konsekwencji spowoduje znaczące zmniejszenie wartości rolniczej produkcji w toku. W skrajnych przypadkach może dojść do całkowitego zniszczenia danej uprawy. Przeanalizowana przez autora literatura przedmiotu zwraca jedynie uwagę na problem ryzyka przy wycenie roślinnych aktywów biologicznych. Jednak nikt do tej pory nie pokusił się o opracowanie metody wyceny uwzględniającej w pełni ryzyko prowadzenia działalności rolnej. Zdaniem autora jest to zadanie niewykonalne przy obecnie stosowanych metodach wyceny. Do realizacji tego celu niezbędne jest zastosowanie niekonwencjonalnych metod wyceny, które do tej pory nie były stosowane do wyceny roślinnych aktywów biologicznych bądź opracowanie metody hybrydowej łączącej wycenę według wartości godziwej oraz według kosztu historycznego.