Zmiany klimatyczne a rolnictwo

Działalność rolna narażona jest na oddziaływanie różnych rodzajów ryzyka. Rolnicy oprócz ponoszenia ryzyka typowego dla działalności rolnej ponoszą również ryzyko specyficzne związane stricte z prowadzeniem działalności rolnej.

Rolnictwo w przeciwieństwie do innych gałęzi gospodarki jest narażone na ryzyko związane ze zmianami stanu atmosfery na skutek zjawisk fizycznych w niej zachodzących (meteorologia) oraz ryzyko związane ze zmianami klimatycznymi. W krótkim okresie podmioty prowadzące działalność rolną narażone są na oddziaływanie ryzyka związanego ze zmianami stanu atmosfery (czynnikami meteorologicznymi). W dłuższym okresie ogół zjawisk pogodowych na danym obszarze bada klimatologia. W ostatnich latach zarówno w Polsce, w Europie, jak i na świecie nastąpiła intensyfikacja skrajnych, niekorzystnych zjawisk atmosferycznych. Zjawiska te stanowią bardzo duże zagrożenie dla rolnictwa. Nawałnice, trąby powietrzne, huragany, długotrwałe okresy suszy prowadzą do poważnych zniszczeń w uprawach, zwiększając przy tym poziom ryzyka prowadzenia działalności rolnej [Raport Międzynarodowego Panelu ONZ ds. Zmian Klimatycznych 2007]. Na przestrzeni ostatnich dekad coraz większą uwagę naukowców z dziedziny klimatologii przykuwa problem zmian klimatycznych, w szczególności globalnego ocieplenia. Pomiędzy naukowcami panuje spór dotyczący źródeł zmian klimatu. Jedni zmian klimatycznych upatrują w działalności człowieka [por. Bański 2009], inni ocieplenie klimatu traktują jako kolejną z cyklicznych faz klimatycznych [por. Woś 1999]. Według ich zdania klimat na świecie zmienia się cyklicznie i można wyróżnić fazy ocieplenia oraz fazy ochłodzenia klimatu. Obecnie, zdaniem tych drugich, jesteśmy w fazie ocieplenia klimatu, jednak w najbliższych latach ta tendencja ma ulec zahamowaniu i Ziemia powoli zacznie wchodzić w fazę ochłodzenia [por. Woś 1999].

Na czynniki charakteryzujące klimat składają się: usłonecznienie, temperatura powietrza, opady oraz ruchy powietrza. Usłonecznienie stanowi liczbę godzin świecenia słońca w roku, ściślej określane jest jako ilość energii promieniowania słonecznego (całkowitego) w dżulach

48

(J) przypadająca na 1 cm2 w ciągu dnia. Temperaturę powietrza charakteryzują takie parametry jak średnia temperatura w roku, roczna suma temperatur, liczba dni mroźnych, długość okresu wegetacyjnego, data ostatniego przymrozku wiosennego i pierwszego przymrozku jesiennego, najwyższa i najniższa temperatura w roku. Opady są mierzone jako ilość opadów w roku kalendarzowym, w okresie wegetacyjnym, w lipcu i sierpniu, grubość pokrywy śnieżnej oraz okres utrzymywania się pokrywy śnieżnej. Ruchy powietrza charakteryzują najczęstsze kierunki wiatrów oraz przeszkody terenowe osłabiające siłę wiatru (lasy, zadrzewienia, pasy ochronne) [Manteufell 1979, s. 24-28].

Za najważniejszy przejaw zamian klimatycznych powszechnie uznaje się wzrost temperatury powietrza. Klimatolodzy zaobserwowali w XX wieku wzrost średniej rocznej temperatury powietrza w Polsce o 1°C. Prognozy zakładają wzrost średniej rocznej temperatury powietrza na obszarze Polski w XXI wieku o około 3,5°C w stosunku do XX wieku [Sulewski i Czekaj 2015, s. 76-79]. Modele obrazujące wpływ ocieplenia na rolnictwo wskazują, że każdorazowy wzrost temperatury o 1°C przyspiesza dojrzewanie zbóż (pszenica, jęczmień, żyto) w Polsce o jeden tydzień, z kolei kukurydzy o dwa tygodnie. Należy pamiętać, że wzrost temperatury nie wpływa wyłącznie na przyspieszenie dojrzewania roślin uprawnych, ale także chwastów i szkodników upraw [Grzelak i Stępień 2010, s. 53-54]. Według prognoz wzrost temperatury powietrza o 3-4°C spowoduje przyspieszenie terminu wysiewu zbóż jarych o 3-4 tygodnie, jak i terminu zbiorów o 2-3 tygodnie. Wzrost temperatury wydłuża okres wegetacji i zwiększa możliwość uprawy roślin o wyższych wymaganiach temperaturowych. Skutkiem tych zmian będzie brak barier do uprawy roślin ciepłolubnych w Polsce np. kukurydzy, winorośli, słonecznika i soi. [Sulewski i Czekaj 2015, s. 76-70]. W tabeli 1 zaprezentowano prognozę wpływu zmian klimatycznych na rolnictwo w Europie w XXI wieku.

49

Tabela 1. Prognoza wpływu zmian klimatycznych na rolnictwo w Europie w XXI wieku

Region Europy Centralny Zachodni Północny Południowy Wschodni

Kraje Polska, Czechy, Południowo-Wschodnie Niemcy, Słowacja, Węgry, Austria, Węgry, Szwajcaria, Północna Rumunia Wielka Brytania, Irlandia, Holandia, Belgia, Luksemburg, Dania, Północno-Zachodnie Niemcy, Północna i Centralna Francja Norwegia, Szwecja, Finlandia, Estonia, Łotwa, Litwa Hiszpania, Włochy, Portugalia, Grecja, Słowenia, Albania, Bułgaria, Chorwacja, Serbia, Cypr, Południowa Rumunia, Bośnia i Hercegowina, Macedonia Rosja, Ukraina, Białoruś Przydatność dla rolnictwa ^{+ ++ +++ - - -} Rośliny ozime (rzepak, pszenica) 0 ++ +++ - - + Rośliny ciepłolubne (np. kukurydza) ++ +++ +++ - - - - - Rośliny energetyczne ^{+ ++ +++ - - -} Potrzeby nawadniania ^{- - 0 0 - - - -} Dostępność wody ^{- ++ ++ - - - - -}

Legenda: +++ wybitnie korzystny wpływ, ++ bardzo korzystny wpływ, + korzystny wpływ, 0 brak wpływu, - niekorzystny wpływ,

- - bardzo niekorzystny wpływ, - - - skrajnie niekorzystny wpływ

Źródło: opracowanie własne na podstawie: [Alcomo i in. 2007, s. 541-580, DG Agri ds. Rolnictwa

i Rozwoju Obszarów Wiejskich 2009].

Według danych zawartych w tabeli 1 Polska zaliczana jest do obszaru centralnego Europy. Zgodnie z danymi zawartymi w tabeli wzrost temperatury w Polsce wpłynie korzystnie na przydatność terenów uprawnych dla rolnictwa. Łagodniejsze zimy i ciepłe wiosny wpłyną na wydłużenie okresu wegetacyjnego (okres, w którym średnia dobowa temperatura nie spada poniżej 5°C) o od 50-60 dni na wschodzie Polski do ponad 100 dni w zachodniej Polsce. Wydłużenie okresu wegetacyjnego zwiększy możliwości konstruowania płodozmianów oraz umożliwi wykorzystanie w większym stopniu poplonów, które wpływają na podniesienie jakości gleb. W latach, w których nie będą występowały susze, może wzrosnąć poziom plonów. Jeżeli chodzi o warunki dla produkcji roślin uprawnych to rośliny ciepłolubne (np. soja, kukurydza, słonecznik) mogą zwiększyć plonowanie o 20-40%. Z kolei rośliny zimnolubne (np. ziemniaki) mogą zmniejszyć plony o 1/3. W przypadku roślin ozimych (np. pszenicy, rzepaku) zmiany nie powinny być wielkie – może nastąpić spadek/wzrost plonowania o kilka procent. Niestety zmiany klimatyczne nie niosą ze sobą tylko zjawisk korzystnych, jak np. wydłużenie okresu wegetacji, ale również zmiany negatywne w postaci zmniejszenia dostępności wody, konieczności nawadniania upraw oraz występowania erozji gleb.

Zmiany klimatyczne mające miejsce w ostatnich dekadach zintensyfikowały częstotliwość występowania ekstremalnych zdarzeń meteorologicznych i hydrologicznych

50

w Polsce. Coraz częściej występują niszczycielskie nawałnice, powodzie oraz susze. Susze są skutkiem coraz mniejszej ilości opadów na obszarze Polski w okresie letnio-jesiennym. Obszarami szczególnie narażonymi na występowanie suszy w ostatnich latach była Wielkopolska i Kujawy. W tych regionach od kilku dekad zauważalne jest obniżenie opadów [Grzelak i Stępień 2010, s. 53-54]. Konieczne są zmiany w podejściu do zasad projektowania i modernizacji melioracji odwadniających, aby w przyszłości mogły służyć również do magazynowania wody. Zasadne jest podjęcie prac nad nowymi systemami uprawy oraz nowymi odmianami roślin, które zaadoptują się do nowych warunków. Wymagać to będzie skonstruowania nowych płodozmianów oraz zróżnicowanego doboru gatunkowego roślin uprawnych [Kozyra i Stuczyński 2008, s. 196-198].