Istota ryzyka

Ryzyko nieodłącznie związane jest z prowadzeniem działalności gospodarczej, w tym również działalności rolnej. Każdy pomiot gospodarczy działający na rynku nieustannie podlega odziaływaniu różnych czynników ryzyka, które mogą mieć przełożenie na wyniki finansowe. W związku z tym niezbędne jest zrozumienie istoty ryzyka oraz umiejętnie nim zarządzanie.

Istnieje wiele definicji pojęcia ryzyka i w różnych dziedzinach nauk jest ono odmiennie intepretowane. W ostatnich latach pojęciu ryzyka teoria nauk ekonomicznych poświęca coraz więcej miejsca [Andrzejewski 2013, s. 11]. Również w literaturze przedmiotu z zakresu nauk ekonomicznych można znaleźć wiele, różnorodnych definicji pojęcia ryzyka. Jest to wynik wieloznaczności tego pojęcia. W związku z tym trudno jest przytoczyć jedną, uniwersalną definicję [Gawrat i Jezierska 2007, s. 21]. Najczęściej stosowaną definicją w polskiej literaturze w zakresie nauki finansów jest definicja K. Jajugi [2007, s. 128-131] dzieląca ryzyko na rozumiane negatywnie oraz rozumiane neutralnie. Ryzyko w sensie negatywnym oznacza prawdopodobieństwo nieosiągnięcia zakładanego rezultatu. Z kolei ryzyko neutralne oznacza możliwość osiągnięcia rezultatu różniącego się od oczekiwanego. Konkludując, pierwsza definicja traktuje ryzyko wyłącznie jako zagrożenie, natomiast druga definicja upatruje w ryzyku również szansę. W literaturze przedmiotu większość badaczy opowiada się za neutralną koncepcją ryzyka [Chong 2004, s. 13; Olson i Wu 2008, s 8; Damodaran 2008, s. 6]. W nauce finansów funkcjonuje termin o podobnym znaczeniu do ryzyka – niepewność. W języku potocznym pojęcie ryzyko oraz niepewność stosowane są zamiennie. Jednak w nauce badacze przedmiotu wskazują na wyraźnie różnice pomiędzy tymi terminami. Termin ryzyko w języku francuskim (risique) oznacza niebezpieczeństwo, w którym jest również element szansy. Natomiast w języku włoskim (risico) oznacza przedsięwzięcie, którego wynik jest nieznany, ale można zidentyfikować przyszłe efekty [Kuziak 2011, s. 15-16]. Na gruncie języka polskiego ryzyko oznacza możliwość, że coś się powiedzie, albo nie, a wynik jest co do zasady niepewny. Natomiast niepewność to stan zawierający ryzyko lub trudny do przewidzenia, budzący wątpliwości co do jego zaistnienia [Uniwersalny Słownik Języka Polskiego 2006]. Ryzyko jest mierzalne, co oznacza, że możliwe jest oszacowanie prawdopodobieństwa zaistnienia przyszłych zdarzeń implikujących ryzyko. Natomiast niepewność nie jest możliwa

189

do oszacowania matematycznego, dlatego nie można do niej zastosować metod statystycznych [Kuziak 2011, s. 16].

Ryzyko zawsze powiązane jest z niepewnością, jednak odwrotna sytuacja nie jest możliwa. Wielu badaczy teorii ryzyka w oparciu o tą zależność sformułowało swoje definicje. I. Pfeffer [1956, s. 42] ryzyko utożsamia z hazardem, mierzonym za pomocą prawdopodobieństwa. Ryzyko jest określeniem pewnego stanu rzeczywistości, z kolei niepewność odwzorowuje stan ludzkiego umysłu. Zdaniem M. Kalinowskiego [2012, s. 7-13] ryzyko stanowi skutek niepewności, będącej jego przyczyną. Powyższa definicja zwraca uwagę na związek czasu z ryzykiem. W miarę wydłużania horyzontu czasowego rośnie również niepewność, a co za tym idzie większe jest ryzyko. Świadczy to o wprost proporcjonalnej zależności pomiędzy ryzkiem a horyzontem czasowym.

Rozwój teorii finansów spowodował ewolucję koncepcji ryzyka. Wykorzystanie metod ilościowych oraz rozwój inżynierii finansowej spowodował coraz częstsze ujmowanie ryzyka w kategoriach czysto matematycznych. H. Markowitz [1952, s. 77-91] zdefiniował ryzyko jako wariancję stóp zwrotu i podkreślił, że jest to zjawisko niepożądane. Koncepcja zaproponowana przez H. Markowitza została wykorzystana przez F. Blacka, M. Scholesa i R.C. Meyersa do skonstruowania modelu wyceny opcji, który powszechnie uznaje się za jeden z fundamentów teorii współczesnych finansów. Ryzyko wyrażone za pomocą wariancji stóp zwrotu wykorzystano do obliczenia prawdopodobieństwa realizacji opcji, przy spełnieniu założenia, że instrument bazowy cechuje się normalnym rozkładem. Dzięki temu wyprowadzono wzór na wartość teoretyczną opcji [Ożga 2016, s. 9-13]. W ostatnich latach autorzy definicji ryzyka zaczęli podkreślać jego pieniężne konsekwencje. S. Kaplan i B.J. Gariick [1981, s. 11-27] twierdzą, że ryzyko określają trzy fundamentalne czynniki w postaci zestawu możliwych scenariuszy, prawdopodobieństwa ich wystąpienia oraz niekorzystnych konsekwencji ich realizacji. Ich zdaniem ryzyko odzwierciedla oczekiwaną wartość poniesionej starty. Definicja ta wpisuje się do grupy definicji opartych na negatywnej koncepcji ryzyka.

Autor na potrzeby niniejszej dysertacji ryzyko definiuje jako możliwość realizacji nieprzewidywalnych scenariuszy gospodarczych. Zdaniem autora ryzyko może implikować powstawanie zarówno pozytywnych, jak i negatywnych scenariuszy. Nigdy nie należy pojmować ryzyka wyłącznie w kategoriach zagrożenia. Ryzyko może stanowić również szanse dla działalności podmiotu gospodarczego [Obrzeżgiewicz 2014, s. 106].

Zarządzanie ryzykiem przedsiębiorstwa obejmuje działania i instrumenty mające na celu ułatwienie funkcjonowania przedsiębiorstwa w warunkach ryzyka oraz wsparcie procesu

190

podejmowania decyzji przy uwzględnieniu ryzyka. Zarządzanie ryzykiem jest uznawane za jeden z kluczowych czynników rynkowego sukcesu przedsiębiorstwa. Skuteczne zarządzanie ryzykiem prowadzi to szybkiej identyfikacji czynników ryzyka prowadzonej działalności gospodarczej. Im wcześniej dane ryzyko zostanie rozpoznane, tym szybciej przedsiębiorstwo może przystosować się do warunków panujących na rynku. Zarządzanie ryzkiem umożliwia zabezpieczenie przedsiębiorstwa przed negatywnymi skutkami ryzyka [Nowak 2010, s. 20-21]. Proces zarządzania ryzykiem przedsiębiorstwa składa się z następujących etapów [Jajuga 2015, s. 379-382]:

 identyfikacji ryzyka,  pomiaru i oceny ryzyka,  sterowania ryzykiem, oraz

 monitorowania i kontrolowania ryzyka.

Pierwszym etapem procesu zarządzania ryzykiem jest identyfikacja ryzyka. Etap ten ogniskuje się na rozpoznaniu rodzajów ryzyka, jakie mogą wystąpić w danej jednostce gospodarczej oraz określeniu ich wpływu na działalność przedsiębiorstwa. Trafnie dokonana identyfikacja ryzyka wspomaga ocenę istotności i znaczenia różnych rodzajów ryzyka w kontekście działalności przedsiębiorstwa [Nowak 2010, s. 20-27].

Drugim etapem procesu zarządzania ryzykiem jest pomiar i ocena ryzyka. Na tym etapie zarządzający skupia się na skwantyfikowaniu ryzyka za pomocą dostępnych miar ryzyka oraz ocenie występującego ryzyka, w szczególności w kontekście podejmowania decyzji. Ocena powinna obejmować ustalenie istotności wpływu ryzyka na przyszłe wyniki działalności przedsiębiorstwa [Nowak 2010, s. 20-27].

Następnym etapem po dokonaniu pomiaru oraz oceny ryzyka jest sterowanie ryzykiem. Polega ono na podejmowaniu przez zarządzających stosowanych działań mających na celu ograniczenie ryzyka. Odpowiednie sterowanie ryzykiem może całkowicie wyeliminować lub znacząco ograniczyć negatywne skutki ryzyka oraz pozwala zabezpieczyć się na wypadek wystąpienia niekorzystnych zdarzeń [Nowak 2010, s. 20-27].

Ostatnim etapem procesu zarządzania ryzkiem jest monitorowanie i kontrola ryzyka. Skuteczne zarządzanie ryzykiem jest procesem zintegrowanym i ciągłym. Wymaga systematycznego monitorowania i kontrolowania czynników ryzyka. Do realizacji tego celu niezbędna jest ciągła obserwacja faktów i zdarzeń mających miejsce w przedsiębiorstwie i jego otoczeniu. Z monitorowaniem i kontrolą nieodłącznie związane jest raportowanie, polegające na regularnym sporządzaniu raportów dla zarządu oraz interesariuszy przedsiębiorstwa.

191

Raporty powinny umożliwiać bieżące monitorowanie skuteczności działań podejmowanych w celu eliminacji ryzyka [Nowak 2010, s. 20-27].

Niezwykle ważną rolę w procesie zarządzania ryzykiem przedsiębiorstwa odgrywa rachunkowość. To właśnie rachunkowość jest źródłem informacji niezbędnych do oceny skali ryzyka prowadzenia danego rodzaju działalności gospodarczej. Informacje generowane przez system rachunkowości powinny być dostosowane do specyfiki potrzeb informacyjnych przedsiębiorstwa w zakresie zarządzania ryzykiem. Należy pamiętać, że rachunkowość posiada również odpowiednie instrumenty, które w określonych warunkach mogą służyć do zabezpieczenia przedsiębiorstwa przed skutkami ryzyka.