Cechy wpływające na specyfikę rolnictwa

Rolnictwo jako sektor gospodarki charakteryzuje się swoistymi, specyficznymi cechami, które odróżniają je od innych sektorów gospodarki. Produkcja roślinna stanowi podstawę agrobiznesu i jest pierwotnym rodzajem produkcji w stosunku do pozostałych rodzajów. Jest ona zależna od następujących czynników [Kapusta 2012, s. 154-155]:

1. cech ziemi użytkowanej dla potrzeb produkcji roślinnej, 2. oddziaływania czynników atmosferycznych i klimatycznych, 3. genetycznych cech roślin.

Przedstawione cechy pierwotne rolnictwa dotyczą produkcji roślinnej, jednak poprzez powiązania paszowe i surowcowe wpływają na proces produkcji zwierzęcej i przemysł spożywczy. Cechy pierwotne implikują istnienie wtórnych cech produkcji rolnej, takich jak [Stachak 1998, s. 68]:

 terminowość stosowania nakładów,

 sezonowość ponoszenia nakładów i uzyskiwania produktów finalnych,  zróżnicowanie produkcji w jednostkach prowadzących działalność rolną,  wielostronna możliwość wykorzystania produktów.

Pierwszą cechą charakterystyczną produkcji roślinnej w rolnictwie jest ścisłe powiązanie z ziemią. Ziemia jest podstawowym czynnikiem produkcji, będąc przy tym zarówno przedmiotem jak i środkiem pracy. Ziemia stanowi środowisko, w którym nieustannie zachodzą procesy fizyczne, chemiczne i biologiczne warunkujące przemianę biologiczną roślin. Do głównych cech ziemi rolnej należą: żyzność, zwięzłość oraz ukształtowanie. Wpływają one w różnym stopniu na wielkość plonów, strukturę produkcji, nakładochłonność oraz wielkość

9 Program Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW) – Program wkomponowany w całościowy system polityki rozwoju kraju, w szczególności poprzez mechanizm Umowy Partnerstwa. Umowa ta określa strategię wykorzystania środków unijnych na rzecz realizacji wspólnych dla UE celów określonych w unijnej strategii wzrostu „Europa 2020 - Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu” z uwzględnieniem potrzeb rozwojowych danego państwa członkowskiego. Celem głównym PROW 2014 – 2020 jest poprawa konkurencyjności rolnictwa, zrównoważone zarządzanie zasobami naturalnymi i działania w dziedzinie klimatu oraz zrównoważony rozwój terytorialny obszarów wiejskich [MRiRW 2016].

34

kosztów, dochodów i zysków. Gleby żyzne i korzystnie ukształtowane charakteryzują się relatywnie niższymi kosztami produkcji oraz wyższymi plonami i dochodami. Właściwości ziemi są bardzo trudne do zmiany. Nie można łączyć ani przenosić pól jednakowo żyznych, usuwać w sposób dowolny przeszkód ani niwelować pionowych nierówności terenu [Kapusta 2012, s. 155].

Drugą cechą charakterystyczną dla działalności rolniczej jest uzależnienie produkcji roślinnej od warunków atmosferycznych oraz klimatycznych. Czynniki klimatyczne wpływają na zaopatrzenie produkcji rolniczej w surowce, w postaci energii pochodzącej ze światła i ciepła oraz w postaci wody i składników mineralnych, niezbędne do przeprowadzania przez rośliny procesu fotosyntezy. Na produkcję rolniczą wpływają następujące czynniki atmosferyczne i klimatyczne: suma energii cieplnej dostarczana roślinom w okresie wegetacji, długość okresu wegetacji oraz częstotliwość występowania skrajnych (w szczególności minimalnych) temperatur [Stachak 1998, s.72-76]. Warunki meteorologiczne w ostatnich latach odgrywają kluczową rolę w rolnictwie. Długotrwałe okresy suszy lub opadów prowadzą do nieodwracalnych zniszczeń w uprawach rolnych. Intensyfikacja skrajnych zjawisk atmosferycznych implikuje wzrost ryzyka prowadzenia działalności rolnej10.

Produkcja rolnicza ma biologiczny charakter tzn. jest uzależniona w dużej mierze od swoistych cech uprawianych roślin oraz hodowanych zwierząt. Aktywa biologiczne w odróżnieniu od aktywów wykorzystywanych w typowej działalności gospodarczej podlegają procesom nieustannej przemiany biologicznej wskutek zachodzących procesów fizyko-chemicznych oraz biologicznych. Na procesy zachodzące w sposób naturalny człowiek ma ograniczony wpływ. Może wspomagać rozwój roślin lub zwierząt, jednak nie ma bezpośredniego wpływu na przyrost aktywów biologicznych w czasie. Zarówno roślinne, jak i zwierzęce aktywa biologiczne przechodzą przez kolejne stadia rozwoju od narodzin poprzez wzrost i dojrzewanie, aż do degeneracji. Cechy roślin i zwierząt są zawarte w genach, przyczyniają się do małej podatności na zmiany. Konsumenci, jak i rolnicy mają wspólny interes w kształtowaniu genów produktów rolniczych. Procesy te są możliwe do przeprowadzenia, ale nie w rolnictwie, tylko w wyspecjalizowanych instytutach i stacjach badawczych [Stachak 1998, s. 70].

Kolejną cechą właściwą rolnictwu jest terminowość procesów gospodarczych. Wszelkie nakłady produkcyjne oraz sprzedaż produktów muszą być dokonywane w wąskich przedziałach

10 Szerzej na temat wpływu warunków klimatycznych na produkcję roślinną w podrozdziale 1.2.4. Zmiany

35

czasu oraz w określonej kolejności. Terminowość procesów gospodarczych uzależniona jest w głównej mierze od genetycznych cech uprawianych roślin, warunków atmosferycznych oraz w nieznacznym stopniu od właściwości ziemi. Kolejność wykonywania zabiegów agrotechnicznych nie może zostać zmieniona przez rolnika, tak jak to ma miejsce w przemyśle. Ponadto w fabrykach istnienie możliwość okresowego zatrzymania produkcji, co w rolnictwie nie jest możliwe. W rolnictwie to czynniki przyrodnicze determinują termin przeprowadzania zabiegów agrotechnicznych. Nieterminowe ich dokonanie może spowodować zniszczenie plonu lub pogorszenie właściwości produktu rolnego [Kapusta 2012, s.156-157].

Cechą szczególną dla rolnictwa jest sezonowość produkcji. Żadna branża nie cechuje się tak dużą sezonowością jak sektor rolny, a w szczególności branże związane z produkcją roślinnych aktywów biologicznych [Kamela-Sowińska i in. 1997, s. 59-60]. Sezonowość determinowana jest przez warunki pogodowe oraz przez genetyczne uwarunkowania rozwoju roślin i zwierząt.

Sezonowość produkcji ma istotny wpływ na wiele aspektów związanych z branżą rolną. Wymusza na rolnikach umiejętne gospodarowanie posiadanymi zasobami majątkowymi. W trakcie roku obrotowego można wyróżnić okres ponoszenia znaczących wydatków oraz okres dużych wpływów środków pieniężnych. Największe wydatki w rolnictwie mają miejsce w okresie wiosennym, kiedy ponoszone są nakłady związane z przygotowaniem gruntów rolnych do uprawy, nawożeniem, zasiewami oraz pielęgnacją wschodów roślinnych aktywów biologicznych. Z kolei za okres znaczących wpływów środków pieniężnych w rolnictwie uznaje się przełom lata i jesieni. Jest to okres zbiorów płodów rolnych. Jednostki prowadzące działalność rolną posiadające odpowiednie warunki magazynowe mogą okres wpływów środków pieniężnych wydłużyć w czasie. Wiąże się to z ponoszeniem kosztów magazynowania oraz ryzykiem zmian cen. Jednak to ryzyko może przynieść dwojaki efekt: pozytywny lub negatywny. Jeżeli cena danego produktu rolnego wzrośnie to rolnik na magazynowaniu może zyskać, natomiast w przypadku obniżki cen, może ponieść straty, na które będą się składały zarówno niekorzystna zmiana ceny, jak i koszty magazynowania.

Rynek rolny charakteryzuje się dużymi wahaniami cen płodów rolnych. W porównaniu do innych sektorów gospodarki szczególnie duże znaczenie odgrywają wahania sezonowe cen płodów rolnych. W literaturze przedmiotu wahania sezonowe definiowane są jako wahania wartości zmiennej wokół jej trendu lub wokół jej przeciętnego poziomu, powtarzające się w przedziale czasu oraz nie przekraczające okresu jednego roku. Najczęściej obserwowane są wahania o cyklu rocznym [Aczel 2000, s. 629-633]. Główną przyczyną wahań w sektorze

36

rolnym są w większości przypadków czynniki przyrodnicze. W ciągu roku obrotowego można wyodrębnić dla danego produktu rolniczego okres, w którym cena jest relatywnie mniejsza niż średnia całoroczna oraz moment, w którym cena jest relatywnie wyższa niż średnia całoroczna. W przypadku zbóż czy rzepaku cena jest najniższa w okresie od lipca do sierpnia. Związane jest to z okresem zbiorów tych roślinnych aktywów biologicznych i występującą nadwyżką podaży nad popytem na rynku danego dobra. Przeciwna sytuacja ma miejsce w okresie zimowym. W tym okresie ceny zbóż oraz rzepaku relatywnie kształtują się na wyższym poziomie. Spowodowane to jest mniejszą podażą danego produktu rolnego na rynku. Sezonowość pociąga za sobą podobne skutki w podaży towarów, poziomie ich cen, dochodach rolników oraz w okresie ponoszenia nakładów. W gospodarce zauważalny jest zróżnicowany udział sezonowości w zmienności całkowitej szeregu czasowego. W przypadku ziarna udział zmienności wynikającej z sezonowości wynosi ponad 80%, w przypadku produkcji sprzedanej przemysłu ogółem w Polsce wynosi nieco ponad 44%, a w przypadku depozytów złotowych osób prywatnych w bankach wynosi mniej niż 5%. Im większa zmienność wynikająca z sezonowości tym większa amplituda wahań cen danego płodu rolnego. Przedstawione dane dobitnie obrazują udział sezonowości w kształtowaniu cen płodów rolnych na tle innych sektorów i branż polskiej gospodarki [Stańko 2013, s. 101-102].

Duża amplituda wahań cen na rynkach rolnych zmusza państwa do podejmowania działań interwencyjnych na rynku rolnym danego produktu rolniczego. Każde państwo podejmuje działania mające na celu ochronę wewnętrznego rynku rolnego przed zbyt dużą amplitudą wahań cen. Poprzez wyspecjalizowane, państwowe instytucje podejmowane są interwencje mające na celu ochronę interesu rolników zamieszkujących terytorium danego państwo11.

Cechą charakterystyczną dla produkcji rolnej jest wydłużony cykl produkcyjny. W większości przedsiębiorstw produkcyjnych cykl waha się w przedziale od kilku godzin do kilku tygodni. Tylko produkcja bardzo skomplikowanych konstrukcji wymaga zastosowania dłuższego cyklu produkcyjnego niż kilka tygodni. W rolnictwie wydłużony cykl produkcyjny wynika z biologicznego charakteru prowadzonych upraw roślin oraz hodowli i chowu zwierząt. Cykl produkcyjny dla rolnictwa na ogół nie jest krótszy niż kilka tygodni. W zależności od specyfiki uprawy danej rośliny cykl produkcyjny może wynosić od kilku tygodni do kilkunastu miesięcy dla zbóż jarych oraz roślin jednorocznych wysiewanych (wysadzanych) wiosną,

11 Szerzej na temat interwencji państwa na rynku rolnym w podrozdziale 1.2.2. Paradygmat bazujący na

37

9 miesięcy do 12 miesięcy w przypadku zbóż ozimych oraz rzepaku, 1 rok do 2 lat w przypadku roślin dwuletnich uprawianych w celu pozyskania nasion np.: marchwi, buraków, kapusty, do kilku/kilkunastu lat w przypadku drzew i krzewów owocowych. Wydłużony cykl produkcyjny jest jednym ze źródeł ryzyka prowadzenia działalności rolnej. Im dłuższy jest cykl produkcyjny, tym na większe ryzyko narażona jest produkcja rolnicza. Objawia się to poprzez dłuższy okres narażenia na oddziaływanie niekorzystnych czynników atmosferycznych.

Roślinna produkcja rolnicza charakteryzuje się również występowaniem obrotów wewnętrznych, będących skutkiem wielostronności użytkowej produktów rolniczych. Produkty roślinne posiadają cechy pozwalające im pełnić różne funkcje ekonomiczne. Przykładowo ziarno zbóż będące produktem gospodarstwa rolnego można przeznaczyć na sprzedaż, przeznaczyć do naturalnej konsumpcji, wykorzystać jako materiał siewny (do samoreprodukcji), przeznaczyć na paszę lub jako surowiec dla przemysłu przetwórczego. Samoreprodukcja pozwala ograniczyć koszty transportu i zakupu nasion, z drugiej strony wpływa na obniżenie wydajności roślin. W związku z tym ta funkcja ekonomiczna straciła w ostatnich latach na znaczeniu [Kapusta 2012, s. 157-158].

W trakcie produkcji rolniczej zarówno roślinnej, jak i zwierzęciej powstają produkty uboczne. Jest to cecha różnicująca rolnictwo od standardowej produkcji, gdzie produkty uboczne powstają tylko w niektórych rodzajach przedsiębiorstw produkcyjnych. W trakcie produkcji roślinnej powstają takie produkty uboczne jak słoma, plewy, kiszonka. Natomiast najpopularniejszym produktem ubocznym w hodowli i chowie zwierząt jest powstawanie obornika. Produkty uboczne powstają przy produkcji produktu głównego i są wykorzystywane w toku działalności gospodarstwa rolnego. Produkty uboczne, podobnie jak produkty główne mogą być przedmiotem obrotu na rynku rolnym. Często w rolnictwie produkty uboczne są przedmiotem wymiany barterowej, czy „towar za towar”, gdzie jeden z rolników daje drugiemu np. słomę, a w zamian otrzymuje obornik do nawożenia pola. Taka transakcja przynosi obustronne korzyści.

Przedstawione powyżej cechy rolnictwa wpływają na jego specyfikę. W żadnej innej branży ziemia nie jest traktowana jako podstawowy czynnik produkcji. W przemyśle nikt nie uzależnia tak bardzo produkcji od czynników meteorologicznych oraz klimatycznych. Nigdzie indziej nie zachodzą nieustanne procesy przemiany biologicznej. Wszystkie wymienione cechy wpływają na podwyższone ryzyko prowadzenia działalności rolnej. Ryzyko to powinno mieć swoje odzwierciedlenie w danych finansowych zawartych w sprawozdaniach przedsiębiorstw rolnych. Specyfika prowadzenia działalności rolnej jest tak ogromna, że wymaga ona

38

kompleksowego podejścia ze strony osób nią zarządzających. Posiadanie wiedzy dotyczącej cech charakterystycznych rolnictwa stanowi niezbędny warunek do dalszych prac badawczych w zakresie zastosowania rachunkowości w rolnictwie.

1.2.2. Paradygmat bazujący na konieczności finansowego wsparcia rolnictwa przez