Rodzaje ryzyka

Literatura przedmiotu zawiera wiele, różnorodnych klasyfikacji oraz rodzajów ryzyka. W zasadzie każdy autor poruszający tematykę ryzyka opracował swój podział ryzyka. W celu uporządkowania wiedzy dotyczącej rodzajów ryzyka w tabeli 36 zostały przedstawione najczęściej wymieniane w literaturze przedmiotu kryteria klasyfikacji oraz rodzaje ryzyka.

Tabela 36. Kryteria klasyfikacji oraz rodzaje ryzyka

L.p. Kryterium klasyfikacji Rodzaje ryzyka

1. Ogólne (uniwersalne) właściwe, subiektywne, obiektywne 2. Aspekty ryzyka obiektywne, subiektywne

3. Zmienność ryzyka stałe (niezmienne), niestałe (zmienne) 4. Możliwość realizacji ryzyka czyste, spekulatywne

5. Możliwość wyrażenia skutków ryzyka w

pieniądzu ^{finansowe, statyczne, dynamiczne} 6. Zależność od postępu statyczne, dynamiczne

7. Dystans czasu krótkoterminowe, długoterminowe 8. Kryterium Stadlera rzeczowe, wartościowe

9. Metoda określania ryzyka probabilistyczne, estymatyczne 10. Decyzje inwestycyjne przedsiębiorstwa projektu, firmy, inwestorów 11. Wpływ decydentów na wielkość ryzyka decydenckie, naturalne 12. Postrzeganie ryzyka przez decydenta normalne, dopuszczalne 13. Wpływ decydenta na podejmowanie decyzji z wyboru, z konieczności

14. Kryterium strategiczne zrównoważone, agresywne, minimalne, maksymalne 15. Stopień zagrożenia pierwszy, drugi, trzeci, czwarty, piąty stopień ryzyka 16. Czynniki kształtujące ryzyko systematyczne, specyficzne

17. Źródło ryzyka zewnętrzne, wewnętrzne 18. Źródło powstawania ryzyka przyrodnicze, społeczne

19. Źródło pochodzenia ryzyka strategiczne, operacyjne, finansowe, przyrodnicze i społeczne 20. Źródła ryzyka w ubezpieczeniach ryzyko jako skutek niebezpieczeństwa, ryzyko jako skutek hazardu 21. Zasięg skutków ryzyka fundamentalne, partykularne

22. Możliwość identyfikacji skutków ryzyka jakościowe, ilościowe

23. Kryterium niepewności niepewności czasu, miejsca, wystąpienia, skutku 24. Ze względu na obiekt dotknięty ryzykiem osobowe, majątkowe

25. Miejsce prowadzenia działalności krajowe, zagraniczne

26. Kryterium przedmiotowe polityczne, techniczne, ekonomiczne

27. Kryterium funkcjonalne produkcyjne, zbytu (rynkowe), finansowe, inwestycyjne, postępu technicznego (innowacji), kapitałowe, walutowe

28. Rodzaj prowadzonej działalności ryzyko w działalności wytwórczej, budowlanej, handlowej, usługowej 29. Sfer działalności gospodarczej produkcyjne, handlowe, finansowe

30. Rodzaje ryzyka w działalności gospodarczej

operacyjne, inwestycyjne, płynności finansowej, kursowe, stopy procentowej, kredytowe, finansowe

192

Przedstawione powyżej kryteria klasyfikacji w dużej części się pokrywają. Zauważalne jest to w niektórych przypadkach, gdzie nazwy rodzajów ryzyka są identyczne dla różnych kryteriów. Autor niniejszej dysertacji nie uważa za celowe wyjaśnienie znaczenia wszystkich rodzajów ryzyka przedstawionych w tabeli powyżej. Na potrzeby niniejszego opracowania zostaną wyjaśnione kluczowe rodzaje ryzyka.

Za jeden z najważniejszych podziałów z punktu widzenia ryzyka prowadzenia działalności rolnej należy uznać podział ryzyka ze względu na zasięg przedmiotowy ryzyka. Biorąc to kryterium po uwagę wyróżnia się [Rogowski i Michalczewski 2005, s. 22-24]:

 ryzyko systematyczne oraz  ryzyko specyficzne.

Ryzyko systematyczne często jest nazywane ryzykiem zewnętrznym lub ryzykiem stałym. Źródłem tego rodzaju ryzyka jest otoczenie przedsiębiorstwa. Jednostka gospodarcza nie może kontrolować tego rodzaju ryzyka. Ryzyko systematyczne jest związane z warunkami ekonomicznymi, regulacjami prawnymi, czynnikami politycznymi, społecznymi oraz z oddziaływaniem sił przyrody. Ma ono charakter ryzyka niedywersyfikowalnego (niepodzielnego). Tego rodzaju ryzyka jednostka gospodarcza nie jest w stanie całkowicie wyeliminować [Nowak 2010, s. 13].

Ryzyko systematyczne w postaci oddziaływania sił przyrody jest szczególnie istotne dla prowadzenia działalności rolniczej. Jednostka prowadząca działalność rolną nie może wyeliminować skutków niekorzystnego oddziaływania sił przyrody. Może co najwyżej złagodzić jego skutki. Siły przyrody wpływają bezpośrednio na wielkość roślinnej produkcji w toku i na jej wartość.

Ryzyko specyficzne (niesystematyczne) często w literaturze przedmiotu jest nazywane ryzykiem wewnętrznym lub ryzykiem zmiennym. Jest to ryzyko charakterystyczne tylko i wyłącznie dla danego podmiotu gospodarczego. Źródłem tego rodzaju ryzyka są najbliższe otoczenie (branża, sektor) jednostki oraz procesy zachodzące wewnątrz jednostki, czyli czynniki mikroekonomiczne. Ryzyko to jest kontrolowane przez jednostkę. Ryzyko specyficzne dotyczy różnych obszarów działalności jednostki gospodarczej np. zarządzania, płynności finansowej i wypłacalności, działań marketingowych, źródeł finansowania działalności czy też działalności operacyjnej [Bareja i Wachowicz 2008, s. 66-67].

Drugim bardzo ważnym kryterium klasyfikacji ryzyka ze względu na temat niniejszej dysertacji jest podział ryzyka ze względu na źródło pochodzenia ryzyka. W ramach tego podziału wyróżnia się następujące rodzaje ryzyka [Liwacz 2003, s. 22-23]:

193  ryzyko operacyjne,

 ryzyko finansowe,  ryzyko strategiczne, oraz

 ryzyko przyrodnicze i społeczne.

Ryzyko operacyjne jest to ryzyko straty wynikającej ze złych struktur nadzorczych i kontrolnych, złego zarządzania oraz błędów decydentów. W ramach tego ryzyka wyróżnia się ryzyko organizacyjne oraz ryzyko techniczne. Ryzyko organizacyjne związane jest z kwalifikacjami pracowników, niezamierzonymi i celowymi działaniami na szkodę podmiotu gospodarczego, dostępnością kadry, niewłaściwą strukturą organizacyjną, zasadami współdziałania pomiędzy poszczególnymi działami oraz zasadami funkcjonowania kontroli wewnętrznej. Natomiast ryzyko techniczne wynika z możliwości przeprowadzania operacji koniecznych do prawidłowego funkcjonowania przedsiębiorstwa oraz z posiadanego wyposażenia technicznego [Kuziak 2011, s. 24-25].

Ryzyko finansowe jest również jednym z rodzajów ryzyka systematycznego. W ramach ryzyka finansowego można wyróżnić dwa następujące, główne rodzaje ryzyka:

 ryzyko rynkowe,  ryzyko kredytowe.

Ryzyko rynkowe to ryzyko wynikające ze zmian cen na rynkach finansowych i na innych rynkach powiązanych z rynkiem finansowym np. rynkach towarowych. Zmiany cen na rynkach mogą wywołać konsekwencje zarówno pozytywne, jak i negatywne dla podmiotów narażonych na oddziaływanie tego rodzaju ryzyka. Ryzyko rynkowe rozpatruje się na gruncie definicji ryzyka neutralnego. W ramach ryzyka rynkowego tradycyjnie wyróżnia się cztery rodzaje ryzyka [Jajuga 2015, s. 18-19]:

 ryzyko kursu walutowego,  ryzyko stopy procentowej,  ryzyko cen akcji,

 ryzyko cen towarów.

Ryzyko kursu walutowego związane jest ze zmianami kursu walutowego na rynku. Obejmuje swoim zasięgiem te aktywa (w tym w szczególności instrumenty finansowe) i zobowiązania, których wartość jest zależna od wahań kursu walutowego [Jajuga 2015, s. 18-19].

194

Ryzyko stopy procentowej jest wynikiem zmian stóp procentowych na rynkach finansowych i obejmuje te aktywa i pasywa, których wartość zależna jest od zmian stóp procentowych29 [Jajuga 2015, s. 18-19].

Ryzyko cen akcji związane jest ze zmianami cen akcji i innych instrumentów w formie udziałów na rynku kapitałowym [Jajuga 2015, s. 18-19].

Ryzyko cen towarów wynika ze zmienności cen towarów głównie na rynkach towarowych [Jajuga 2015, s. 18-19].

Drugim rodzajem ryzyka finansowego jest ryzyko kredytowe. Wynika ono z możliwości niedotrzymania warunków umowy przez jedną ze stron zawartego kontraktu. W związku z tym bardzo ważny jest dobór kontrahentów i umiejętne nadawanie im ratingów, mające na celu wyeliminowanie sytuacji, w której jedna ze stron nie będzie zdolna do wywiązania się ze swoich zobowiązań [Kuziak 2011, s. 24].

Patrząc na ryzyko z punktu widzenia rachunkowości jako źródła informacji niezbędnych do zarządzania ryzykiem szczególną rolę odgrywa klasyfikacja ryzyka ze względu na związek z zasobami przedsiębiorstwa. Zastosowanie tego kryterium powoduje wyróżnienie dwóch rodzajów ryzyka [Jog i Suszyński 1995, s. 148-150]:

 ryzyka operacyjnego – związanego ze zmianami struktury aktywów (trwałych i obrotowych), które wpływają na wynik działalności operacyjnej przedsiębiorstwa, do oceny tego rodzaju ryzyka może posłużyć mechanizm dźwigni operacyjnej,

 ryzyka finansowego – związanego ze zmianami struktury źródeł finansowania działalności przedsiębiorstwa (pasywami), tj. zmianami relacji pomiędzy kapitałami własnymi i obcymi przedsiębiorstwa, do oceny tego rodzaju ryzyka może być wykorzystana dźwignia finansowa.

Ze względu na jednostki prowadzące działalność rolną najważniejszym rodzajem ryzyka jest ryzyko systematyczne w postaci sił przyrody. To właśnie kwantyfikacja tego rodzaju ryzyka sprawia najwięcej problemów podmiotom dokonującym wyceny roślinnej produkcji w toku30.

Drugim rodzajem ryzyka związanym z prowadzeniem działalności rolnej jest ryzyko finansowe, a w szczególności ryzyko cen towarów oraz ryzyko stopy procentowej. Ryzyko cen towarów w działalności rolnej objawia się dużymi wahaniami cen płodów rolnych zarówno na

29 Więcej o ryzyku stóp procentowych w podrozdziale 4.3. Wycena z uwzględnieniem ryzyka zawartego w stopie

procentowej/dyskontowej.

30 W dalszej części tego rozdziału zostanie podjęta próba identyfikacji ryzyka specyficznego związanego z prowadzeniem działalności rolnej oraz próba jego kwantyfikacji za pomocą wybranych metod mających na celu uwzględnienie tego rodzaju ryzyka prowadzenia działalności rolnej w wycenie rolniczej produkcji w toku.

195

rynkach światowych, jak i na rynkach lokalnych. Ryzyko zmian cen płodów rolnych, na podstawie których szacowana jest wartość roślinnej produkcji w toku stanowi jeden z głównych problemów wyceny roślinnej produkcji w toku. Prawidłowo dokonana wycena rolniczej produkcji w toku musi uwzględniać ryzyko wahań cen płodów rolnych. Z kolei stopa procentowa jest nieodłącznym elementem metod uwzględniających ryzyko, dlatego ryzyko stopy procentowej (jej wahań) jest również kluczowym czynnikiem branym pod uwagę przy przeprowadzaniu wyceny roślinnej produkcji w toku.

Przy wycenie roślinnych aktywów biologicznych również należy zwrócić uwagę na uwzględnienie ryzyka operacyjnego związanego z prowadzeniem działalności rolnej. Kluczowe jest zawarcie w metodzie wyceny roślinnej produkcji w toku wszelkiego ryzyka związanego z niewłaściwym zarzadzaniem i błędami decydentów w jednostkach prowadzących działalność rolną. Ryzyko operacyjne jest ryzykiem rozumianym negatywnie, które może wyłącznie wpłynąć na zmniejszenie korzyści ekonomicznych wypracowanych przez roślinne aktywa biologiczne. Ryzyko związane z korzyściami ekonomicznymi generowanymi przez roślinne aktywa biologiczne bezpośrednio wpływa na wycenę roślinnej produkcji w toku31.