Istota rachunkowości rolnej

Rachunkowość od dawna uważana jest za powszechnie obowiązujący język biznesu. Dzięki temu może stać się nie tylko istotnym czynnikiem rozwoju gospodarczego w ramach wspólnot gospodarczych, ale również w skali globalnej. Biorąc pod uwagę wielowiekową historię rozwoju rachunkowości, można wnioskować, że jest ona podstawowym źródłem informacji

15 Więcej na temat podmiotów podlegających przepisom ustawy o rachunkowości w podrozdziale

54

o działalności podmiotów gospodarczych na potrzeby zarządzania nimi. Historia rozwoju rachunkowości świadczy o jej głębokim powiązaniu z praktyką oraz o znaczeniu zawodu księgowego w prowadzonej działalności gospodarczej [Czubakowska 2014, s. 18-20]. Język rachunkowości wykazuje cechy języków specjalistycznych i spełnia kryteria uznawania go za język specjalistyczny. Jest on narzędziem komunikacji pomiędzy osobami będącymi członkami środowiska profesjonalnie zajmującymi się rachunkowością w obszarze teorii, praktyki oraz polityki rachunkowości [Masztalerz 2014, s. 85-86].

Rachunkowość była, jest i przez najbliższe lata będzie źródłem informacji ekonomicznych opisujących działalność gospodarczą. W literaturze przedmiotu trudno znaleźć jedną, powszechnie akceptowaną definicję rachunkowości. Autorzy przy formułowaniu definicji zwracają uwagę na różne aspekty, takie jak ewidencyjny, pomiaru, informacyjny czy językowy. W związku z tym należy uznać, że występowanie różnorodnych określeń rachunkowości jest dowodem na ewolucję i rozszerzenie zakresu badań w ramach nauki rachunkowości [Gos 2014, s. 25-29].

Najczęściej w literaturze przedmiotu rachunkowość definiowana jest jako ściśle określony system prowadzenia ewidencji gospodarczej [Goraj i in. 2004, s. 110-111]. System ewidencji gospodarczej ma na celu pomiar wyników działalności podmiotu gospodarczego, jego stanu majątkowego i finansowego w celu sprawowania kontroli oraz wspomagania procesu podejmowania decyzji [Cieślak 2011, s. 18-19]. W szerszym zakresie rachunkowość definiuje się jako system gromadzenia, przetwarzania i prezentacji danych o sytuacji majątkowej oraz finansowej przedsiębiorstwa, a także osiągniętych wynikach [Gabrusewicz, Kamela-Sowińska, Poetschke 2000, s. 21]. Definicja ta oddaje istotę rachunkowości i łączy wszystkie składowe tego pojęcia. Na rachunkowość jako system informacyjny składają się:

 gromadzenie danych poprzez obserwację, pomiar i wycenę a także dokumentację,  przetwarzanie danych w postaci ewidencji, rozliczania oraz kalkulacji,

 prezentację poprzez sprawozdawczość.

Na zakres rachunkowości składają się trzy podstawowe elementy składowe [Gabrusewicz i Samelak 2011, s. 12-17]:

 księgowość – polegająca na prowadzeniu ksiąg rachunkowych odzwierciedlających zjawiska i procesy gospodarcze zachodzące w jednostkach,

 kalkulacja (inaczej rachunek kosztów) – obejmująca wyznaczenie kosztu jednostkowego produktu w celu dokonania wyceny bilansowej,

55

 sprawozdawczość finansowa – stanowiąca ogół sprawozdań finansowych sporządzonych na podstawie zestawienia obrotów i sald ksiąg rachunkowych, zawierających zbiór danych liczbowych obrazujących stan majątkowy i sytuację finansową danej jednostki gospodarczej.

System rachunkowości w przedsiębiorstwie spełnia wiele funkcji. Ich zakres oraz znaczenie zmieniały się na przełomie dziesięcioleci wraz z rozwojem rachunkowości. Współcześnie wyróżnia się wiele różnych funkcji pełnionych przez rachunkowość. Za najczęściej wymieniane w literaturze przedmiotu należy uznać funkcje: informacyjną, sprawozdawczą, kontrolną, dowodową oraz analityczną. Funkcja informacyjna polega na dostarczeniu informacji niezbędnych do podejmowania racjonalnych decyzji przez zarząd jednostki gospodarczej. Funkcja sprawozdawcza opiera się na grupowaniu (agregacji) oraz prezentacji informacji w poszczególnych elementach sprawozdania finansowego lub w innych zestawieniach liczbowych lub liczbowo-opisowych. Funkcja sprawozdawcza ma na celu dostarczenie informacji użytecznych dla jej użytkowników. Funkcja kontrolna przejawia się w podejmowaniu działań mających na celu zabezpieczenie zarówno majątku, jak i płynności przedsiębiorstwa, a także stworzenie instrumentów do poprawy efektywności gospodarowania kapitałem i majątkiem przedsiębiorstwa. W praktyce funkcja kontrola sprowadza się do analizy porównawczej efektów podejmowanych decyzji z wcześniej opracowanymi planami i na analizie ewentualnych odchyleń. Funkcja dowodowa opiera się na konieczności prawnego i formalnego ujmowania danych w dokumentacji oraz ich archiwizowaniu i zabezpieczaniu. Ostatnia z wyżej wymienionych funkcji rachunkowości – funkcja analityczna polega na interpretacji danych za pomocą czynności analitycznych i obrachunkowych. Ta funkcja ma na celu skrócenie i przyspieszenie podejmowania procesów decyzyjnych w przedsiębiorstwie [Jastrzębowski 2014, s. 56-57].

Rachunkowość na przełomie wieków zyskuje coraz większą popularność. Coraz więcej badań naukowych z zakresu nauk ekonomicznych dokonywana jest w specjalizacji rachunkowości. Po drugiej wojnie światowej rozpoczęto w Polsce dyskusję na temat przedmiotu rachunkowości jako odrębnej dyscypliny nauk ekonomicznych. W toku prowadzonych dyskusji i polemik opracowano zakres przedmiotowy rachunkowości jako nauki. Na przedmiot rachunkowości jako nauki składają się [Remlein 2014, s. 126-128]:

 sposoby ewidencji procesów gospodarczych,

 zjawiska gospodarcze oraz pieniężny rachunek gospodarczy (systemy, zasady oraz sposoby sporządzania tego rachunku),

56

 metody, systemy, formy oraz zasady organizacji rachunkowości oraz techniki dokonywania zapisów,

 obiektywne współzależności pomiędzy subiektywnymi sposobami ewidencji rachunkowej a realnie zachodzącymi zjawiskami odzwierciedlonymi w tej ewidencji,  określone zjawiska gospodarcze występujące w jednostkach gospodarczych,

 konkretne procesy gospodarcze wraz z zaangażowanym w nie majątkiem jednostki gospodarczej.

Wszystkie przedstawione powyżej definicje, zakres, funkcje, istota oraz przedmiot rachunkowości jako nauki odnoszą się również do rachunkowości rolniczej, ponieważ rachunkowość jako nauka nie dzieli się na podmiotowe kategorie. Wykorzystanie przymiotnika „rolnicza” identyfikuje podmiot rachunkowości, jakim w tym przypadku są gospodarstwa rolne lub jednostki gospodarcze prowadzące działalność rolną. Podobnie, jak rachunkowość rolnicza wskazuje gospodarstwa rolne jako podmiot rachunkowości, tak rachunkowość „budżetowa” wskazuje na jednostki sektora finansów publicznych, „bankowa” na banki, a „ubezpieczeniowa” na zakłady ubezpieczeń [Sojak 2011, s. 269].

W literaturze przedmiotu rachunkowość rolnicza definiowana jest jako określony system zapisów i obliczeń wykorzystywanych dla liczbowego ujęcia procesów gospodarczych, środków produkcji oraz wyników działalności gospodarstwa/przedsiębiorstwa rolnego [Ludwiczak 1989, s. 7-9]. Z kolei R. Manteuffel [1969, s. 8] rachunkowość rolniczą określa jako naukę o węższym zakresie, która zajmuje się liczbowym ujęciem procesów produkcyjnych, zaczynając od poszczególnych zdarzeń gospodarczych, a kończąc na analizie przyczyn w osiąganych wynikach gospodarczych.

Autor niniejszej dysertacji pojęcie rachunkowość rolnicza rozumie jako system gromadzenia, przetwarzania i prezentacji danych o sytuacji majątkowej, finansowej, a także wyniku finansowym przedsiębiorstwa rolnego z uwzględnieniem specyfiki prowadzenia działalności rolnej.

Rachunkowość oparta jest na tych samych, ogólnych zasadach i regułach postępowania niezależnie od rodzaju prowadzonej działalności. Jednak rozwiązania szczegółowe, np. dotyczące wyceny lub ujmowania w sprawozdaniu finansowym muszą być dostosowane do specyfiki produkcji danego działu gospodarki i danego typu przedsiębiorstwa. W szczególności dotyczy to rachunkowości rolniczej, charakteryzującej się bardzo dużą specyfiką w porównaniu do sektora przemysłu lub usług. Szczegółowe rozwiązania w zależności od formy własności przedsiębiorstwa rolnego różnią się nawet w obrębie rachunkowości rolniczej [Ludwiczak

57

1989, s. 7-9]. W zupełnie inny sposób rozliczane będzie gospodarstwo rolne prowadzone przez rolnika indywidulanego, a zupełnie inaczej działalność rolna prowadzona przez spółkę kapitałową.

Specyfika działalności rolnej wymaga opracowania oraz zastosowania specyficznych rozwiązań dla rachunkowości rolnej. W literaturze przedmiotu wymieniane są następujące czynniki implikujące zastosowanie specyficznych rozwiązań [Kiziukiewicz 1999, s. 25]:

 istota rolnictwa, która polega na sterowaniu procesami biologicznej transformacji roślin i zwierząt w celu pozyskania produktów, półproduktów lub materiałów podlegających dalszemu przetworzeniu,

 zmiana istoty aktywów biologicznych w czasie trwania cyklu produkcyjnego, który cechuje znaczne zróżnicowanie rodzajowe i czasowe,

 różnorodność aktywów żywych i ich odmienność od innych, klasycznych składników majątku.

 specyfika zarządzania produkcją rolną, która uzależniona jest w dużym stopniu od warunków naturalnych, co implikuje wzrost ryzyka prowadzenia działalności rolnej,  dominacja małych gospodarstw rolnych o powierzchni poniżej 15 hektarów.

Rdzeniem rachunkowości rolnej zgodnie z MSR 41 powinna być ewidencja procesu biologicznej przemiany (rozwój, dojrzewanie, reprodukcja, starzenie) w celu zobrazowania ilościowych i jakościowych zmian roślinnych i zwierzęcych aktywów biologicznych. Osiągnięcie tego celu wymaga znalezienia odpowiedzi na następujące pytania [Kiziukiewicz 1999, s. 26]:

 Jak zdefiniować aktywa biologiczne?

 Jak zaklasyfikować majątek jednostki gospodarczej prowadzącej działalność rolną, a zwłaszcza jak zaklasyfikować inwentarz żywy?

 Jakie zasady zastosować do wyceny składników majątku przedsiębiorstwa rolnego z uwzględnieniem skutków procesów przemiany biologicznej?

 Jak dostosować rachunek kosztów do poszczególnych rodzajów działalności rolnej, odmienności cyklu produkcyjnego, specyfiki czynników produkcji oraz produktów rolnych i produkcji w toku?

 Jak ustalić przychody z uwzględnieniem przeznaczenia części produktów na własne potrzeby?

Przedstawione pytania w sposób bezpośredni odnoszą się do specyfiki rachunkowości rolnej. Obrazują problemy z jakimi zmaga się współczesna rachunkowość w zakresie prowadzenia

58

działalności rolnej. Znalezieniem odpowiedzi na wyżej wymienione pytania zajmuje się rachunkowość rolnicza.