W ramach rozwiązania pierwszego problemu badawczego zapytano nauczy-cieli, w jaki sposób rozumieją pojęcie kreatywność, zwłaszcza w odniesieniu do wykonywanego zawodu. Zdecydowana większość (78,1%) utożsamia to pojęcie z terminem twórczość (o czym wzmiankowano we wprowadzeniu teoretycznym). Badani zatem dokonują także wymiennego stosowania owych pojęć, posługując się nimi, jakby stanowiły terminy tożsame. Większość (68,3%) rozumie kreatywność jako postawę zorientowaną na poszukiwanie nowych rozwiązań i idei. 63,4% wskazuje, że kreatywność to otwarcie na to co nowe i umiejętność zastosowania nowatorskich pomysłów w codziennej pracy, zatem zaakcentowana zostaje tu zdolność do adaptacji nowości w stan-dardowe sytuacje dydaktyczne czy wychowawcze. Zdaniem 43,9% nauczycieli, kreatywność to także twórcze i nieschematyczne działania, które odbiegają od konformistycznych rozwiązań. 39,0% stwierdza, że kreatywność to ponadto pomysłowość i gotowość do odważnego realizowania pomysłów, zastosowania metod, poszukiwania nowości.
Analizując przejawy kreatywności wskazane przez nauczycieli w procesie autodiagnozy, należy zauważyć, że zdecydowana większość pedagogów akcen-tuje takie cechy, jak:
– tworzenie, proponowanie czegoś nowego (innowacyjność), generowa-nie nowych pomysłów (65,8%),
– innowacyjność w zakresie umiejętności wykorzystywania w swojej pra-cy nowych metod nauczania (46,3%),
– umiejętność dostosowywania stylu pracy i organizacji procesu dydak-tycznego do specyfiki, zdolności i rozwoju wychowanków (43,9%), – elastyczność w procesie myślenia (39,0%).
88
Dane uporządkowano hierarchicznie według częstości wskazań. Na uwagę zasługuje fakt, że żaden z nauczycieli nie zidentyfikował w swoim przypad-ku takiego przejawu kreatywności, jakim jest dążenie do doskonalenia siebie i własnej tożsamości (ze szczególnym uwzględnieniem doskonalenia zawo-dowego), co w opinii cytowanych wcześniej badaczek (B. Dyrda, I. Adamek, J. Bałachowicz) stanowi ważny aspekt kreatywnej postawy pedagoga. Z rapor-tów badawczych16 wynika jednoznacznie, że stymulowanie osobowości i ela-styczności nauczyciela, jak też kształcenie i doskonalenie zawodowe mają duży wpływ na rozwój kompetencji kreatywnych.
Przechodząc do sedna rozważań, analizując czynniki obniżające kreatyw-ność nauczycieli, w toku prowadzonych badań wyodrębniono następujące:
– stres zawodowy (75,6%), – obniżenie motywacji (60,9%),
– negatywne, pełne napięć relacje z przełożonym i gronem pedagogicz-nym (58,5%),
– klimat społeczny w pracy (39,0%),
– brak zaangażowania w wykonywaną pracę (26,8%), – brak gratyfikacji i uznania ze strony przełożonego (21,9%),
– nadmierny nacisk na wyniki w procesie kształcenia (przez co nauczyciele nie mają czasu na poszukiwania i adaptację nowatorskich metod) (17,0%), – brak przewidywanych efektów podejmowanych działań kreatywnych
(14,6%),
– brak zaangażowania ze strony uczniów (14,6%).
Zaakcentować należy fakt, że w opinii badanych nauczycieli czynnikami, które wpływają na obniżenie kreatywności, są doświadczenia i emocje zwiąne ze stresem zawodowym, a więc w pewnym zakresie także z wypaleniem za-wodowym, co znajduje potwierdzenie w kolejnym wskazanym przez badanych czynniku, a mianowicie w spadku motywacji. Motywacja jako cecha osobnicza odgrywa niezwykle ważną rolę w kontekście zachowań kreatywnych, co przed-stawiono w części teoretycznej opracowania. Do drugiej grupy czynników ob-niżających kreatywność nauczycieli zaliczyć można szeroko rozumiany klimat w miejscu pracy, co silnie koresponduje z koncepcją socjoekologiczną. Nauczy-ciele, którzy nie czują się w związku z wykonywanymi obowiązkami
dowarto-16 R.S. Mansfield, T.V. Busse, E.J. Krepelka, The Effectiveness of Creativity Training, “Review of Educational Research” 1978, 48(4), s. 517–536; D. de Souza Fleith, J.S. Renzulli, K.L. West-berg, Effects of a Creativity Training Program on Divergent Thinking Abilities and Self-Con-cept in Monolingual and Bilingual Classrooms, “Creativity Research Journal” 2002, 14(3–4), s. 373–386.
89 Diagnoza czynników obniżających kreatywność nauczycieli
ściowani czy wynagradzani, a nadto borykają się z konfliktami i niesprzyjającą atmosferą w miejscu pracy, zdecydowanie identyfikują wzmiankowane czynniki jako te, które obniżają kreatywność. Jak można zatem dostrzec, poza właściwo-ściami osobniczymi, wynikającymi z różnic indywidualnych, jak również poza doświadczanymi sytuacjami stresowymi, wpływ na kreatywność mają relacje in-terpersonalne, stosowany system gratyfikacji, a także wcześniejsze doświadczenia, związane z niskim powodzeniem podejmowanych w sposób kreatywny działań.
Konkluzja
Zgromadzone wyniki badań pozwalają na sformułowanie konkretnych wska-zań dla praktyki pedagogicznej, zwłaszcza z zaakcentowaniem takich elementów funkcjonowania nauczycieli w środowisku szkolnym, które przeciwdziałać mogą obniżeniu kreatywności. Klimat panujący w placówce, styl i metody zarządza-nia pracownikami ze strony przełożonego – dyrektora, a zwłaszcza motywująca i adekwatnie dobrana gratyfikacja, rozumiana jako dostrzeżenie indywidualnych wysiłków, mogą skutecznie uchronić pedagogów przed zbyt szybkim wypale-niem, skutkującym, jak dowiedziono, obniżeniem kreatywności. Dbałość o at-mosferę w pracy, a także redukcja lęków i nadmiernej presji powinny stać się kluczowymi elementami polityki wewnątrzszkolnego zarządzania kadrą peda-gogiczną, a wzmacnianie motywacji nauczycieli do zaangażowanego działania stanowić winno priorytet. Potrzebę nauczycielskiej kreatywności w codziennej szkolnej rzeczywistości doskonale spuentowała Beata Dyrda, słowami:
[…] twórczość nauczycielska jawi się zatem jako niezbędna potrzeba, trwały element towarzyszący pracy nauczyciela, który pozwala pokonywać i skutecz-nie eliminować różnorodne bariery, zapobiega rutyi skutecz-nie oraz wzbogaca nauczy-cielską osobowość17.
A Dorota Ekiert-Oldroy dodaje, że:
[…] twórczość w profesji nauczycielskiej jest środkiem przeciwdziałającym skostnieniu i rutynie, dostarcza środków do wprowadzania zmian oraz pomaga utrzymać młodzieńczy entuzjazm i tym samym zapobiega wypaleniu zawodo-wemu. Twórczość ma działanie terapeutyczne i odprężające, pozwala pozbyć się problemów i uniknąć frustracji18.
17 B. Dyrda, Twórcze rozwiązywanie problemów…, op. cit., s. 67.
18 D. Ekiert-Oldroy, Pedeutologiczne konteksty dydaktyki twórczości i ich pragmatyczne implika-cje (pedeutologia twórczości a dydaktyka twórczości), [w:] Dydaktyka twórczości. Koncepimplika-cje – problemy – rozwiązania, red. K.J. Szmidt, Kraków 2003, s. 135–158.
90
Przytoczone cytaty obrazują to, jak kreatywna postawa nauczyciela istotna jest zarówno z indywidualnego, jednostkowego punktu widzenia, jak i w odniesie-niu do szerszego sposobu jej postrzegania, mianowicie postęp i zmiana w edu-kacji nie mają racji bytu bez kreatywności pedagogów. Nauczyciel kreatywny to taki, który poprzez permanentne rozwijanie swojej osobowości19 będzie po-tencjalnie mniej narażony na wypalenie zawodowe, a z drugiej strony, dzięki osobniczym właściwościom i otwartej postawie, może stać się przyczynkiem społecznej i oświatowej zmiany, wychowując także ukierunkowane na kreatyw-ność młode pokolenia.
Bibliografia
Adamek I., Bałachowicz J., Kompetencje kreatywne nauczyciela wczesnej edukacji dziecka, Kraków 2013.
Amabile T.M., The social psychology of creativity. A componential conceptualization, “Jour-nal of Perso“Jour-nality and Social Psychology” 1983, 45(2).
Banasiak J., Z rozważań o nauczycielu twórczym, „Kwartalnik Pedagogiczny” 1975, nr 2.
Bauman Z., Wieloznaczność nowoczesna, nowoczesność wieloznaczna, Warszawa 1995.
Dyrda B., Twórcze rozwiązywanie problemów w kształceniu nauczycieli, [w:] Kształcenie nauczycieli w szkole wyższej. Wybrane zagadnienia, red. K. Sujak-Lesz, Wrocław 2008.
Ekiert-Oldroy D., Pedeutologiczne konteksty dydaktyki twórczości i ich pragmatyczne im-plikacje (pedeutologia twórczości a dydaktyka twórczości), [w:] Dydaktyka twórczości.
Koncepcje – problemy – rozwiązania, red. K.J. Szmidt, Kraków 2003.
Fleith D. de Souza, Renzulli J.S., Westberg K.L., Effects of a Creativity Training Program on Divergent Thinking Abilities and Self-Concept in Monolingual and Bilingual Classrooms,
“Creativity Research Journal” 2002, 14(3–4).
Giza T., Pedagogika twórczości w pracy nauczycielskiej, Kielce 1998.
Intersubiektywność sztuki w recepcji i tworzeniu. Diagnoza, edukacja, wsparcie rozwoju, red.
K. Krasoń, B. Mazepa-Domagała, A. Wąsiński, Bielsko-Biała–Katowice 2009.
Kleszcz M., Łączyk M., Otwartość – jej ranga i znaczenie w obszarze działań nauczycieli, [w:] Intersubiektywność sztuki w recepcji i tworzeniu. Diagnoza, edukacja, wsparcie roz-woju, red. K. Krasoń, B. Mazepa-Domagała, A. Wąsiński, Bielsko-Biała–Katowice 2009.
Kreatywność – nowe aspekty poznawcze i praktyczne, red. W. Dobrołowicz, J. Gralewski, Warszawa 2005.
Mansfield R.S., Busse T.V., Krepelka E.J., The Effectiveness of Creativity Training, “Review of Educational Research” 1978, 48(4).
McCrae R.R., Creativity, divergent thinking, and openness to experience, “Journal of Perso-nality and Social Psychology” 1987, 52(6).
Nalaskowski A., Edukacja i twórczość, [w:] Pedagogika w pokoju nauczycielskim, red.
K. Kruszewski, Warszawa 2000.
Nalaskowski A., Społeczne uwarunkowania twórczego rozwoju jednostki, Warszawa 1998.
19 Zob. W. Strykowski, J. Strykowska, J. Pielachowski, Kompetencje nauczyciela szkoły współcze-snej, Poznań 2003.
91 Diagnoza czynników obniżających kreatywność nauczycieli
Nęcka E., Proces twórczy i jego ograniczenia, Kraków 1987.
Nęcka E., Twórczość, [w:] Psychologia. Podręcznik akademicki, t. 2, red. J. Strelau, Gdańsk 2006.
Nosal Cz., Diagnoza typów umysłu: Rozwinięcie i zastosowanie teorii Junga, Warszawa 1992.
Strykowski W., Strykowska J., Pielachowski J., Kompetencje nauczyciela szkoły współczesnej, Poznań 2003.
Szmidt K.J., Dydaktyka twórczości. Koncepcje – problemy – rozwiązania, Kraków 2003.
Sztompka P., Socjologia, Kraków 2002.
Diagnoza czynników obniżających kreatywność nauczycieli
Streszczenie: Niniejszy artykuł prezentuje wyniki badań własnych przeprowadzonych na próbie badawczej N = 41 nauczycieli pracujących w losowo dobranych do badań szkołach podstawowych województwa śląskiego. Badania zostały przeprowadzone z wykorzystaniem metody sondażu diagnostycznego, w ramach której zastosowano technikę pogłębionego, jawnego, indywidualnego wywiadu skategoryzowanego, jak również technikę obserwacji.
Celem badań było rozpoznanie (dokonanie diagnozy) czynników obniżających kreatywność nauczycieli, poprzez poznanie opinii objętych badaniami nauczycieli.
Słowa kluczowe: kreatywność, kompetencje kreatywne, kształcenie nauczycieli, pedagogika twórczości, nauczyciel
Diagnosis of the agents lowering creativity of teachers
Summary: This article presents the results of the research conducted on the research sam-ple of N = 41 teachers working in randomly selected primary schools of the Silesian re-gion. The study was conducted with the use of the diagnostic survey method, within which the the technique of in-depth, individual, categorized interview, as well as the observation technique were applied. The aim of the study was to identify the agents lowering the level of teachers’ creativity, by knowing the opinion of the surveyed teachers.
Keywords: creativity, creative competences, teacher training, pedagogy of creativity, teacher
93 Anita Gis