Wprowadzenie
Zawód nauczyciela jest profesją niezwykle trudną i szczególną. Owa trudność wynika przede wszystkim z faktu ciążącej na nauczycielu odpowiedzialności za jakość i sens podejmowanych oddziaływań, zarówno edukacyjnych, jak i wy-chowawczych. Poza oczywistymi funkcjami dydaktycznymi, wynikającymi z pełnienia owej roli, niemniej ważne są te, ukierunkowane na rozwój oso-bowości i kształcenie postaw dzieci i młodzieży. Nauczyciel, pełniąc funkcję wzorcotwórczą, poprzez działanie własnym przykładem i specyfikę własnych zachowań, może w skuteczny sposób kształtować kompetencje swoich wycho-wanków. Należy zauważyć, że we współczesnych koncepcjach pedeutologicz-nych wśród ważpedeutologicz-nych elementów składających się na kompetencje nowocze-snego nauczyciela pojawiają się tak zwane kompetencje kreatywne, które wiążą się z innowacyjnością oraz twórczą, prorozwojową skutecznością jego działań.
Beata Dyrda podkreśla, że od kreatywnego nauczyciela oczekuje się zatem elastyczności, umiejętności dostosowywania stylu pracy i organizacji procesu dydaktycznego do specyfiki, zdolności i rozwoju wychowanków, innowacyj-ności i umiejętinnowacyj-ności wykorzystywania w swojej pracy nowych metod naucza-nia1. W nawiązaniu do powyższych rozważań można stwierdzić, że obecnie kreatywność wydaje się jedną z kluczowych cech współczesnego nauczyciela.
Świat, w którym nieograniczony dostęp do wiedzy, także tej eksperckiej, umoż-liwiają nowoczesne technologie, a katalog różnorodnych środków i pomocy dydaktycznych rozszerza się nieustannie, obliguje wręcz nauczyciela do ak-tywnego i twórczego zachowania wobec wszechobecnego postępu. Podczas gdy tradycyjne metody kształcenia wypierane są przez nowoczesne, oparte na technologii i mediach cyfrowych, przejawem kreatywności są, jak się wydaje,
1 B. Dyrda, Twórcze rozwiązywanie problemów w kształceniu nauczycieli, [w:] Kształcenie na-uczycieli w szkole wyższej. Wybrane zagadnienia, red. K. Sujak-Lesz, Wrocław 2008, s. 67.
84
otwartość i zdolność adaptacji pedagogów do zmian. Prezentowane poglądy doskonale podsumowuje Piotr Sztompka, podając, że wyznacznikiem naszych czasów jest nieprzejrzystość, płynność i niepewność sytuacji, w której ludzie muszą się przecież odnaleźć2. Zygmunt Bauman zauważa nadto, iż tożsamość współczesnego człowieka jest bardzo zmienna, bowiem czasy, w jakich przy-szło nam żyć, są także niejednoznaczne i zmienne3. Teresa Giza podkreśla, że współcześnie kreatywność staje się nieodłącznym elementem każdego czło-wieka4. Fakt ten ma poważne implikacje w odniesieniu zwłaszcza do procesu kształcenia, który powinien mieć charakter innowacyjny i otwarty5, co w dużej mierze uzależnione jest od postaw, cech osobniczych i zachowań nauczyciela.
Niejednoznaczność ujęć i propozycji terminologicznych pojęcia „kreatyw-ność”, jak również częstokroć tożsame lub zamienne stosowanie pojęcia „twór-czość” obligują do zaprezentowania przyjętej w niniejszym tekście definicji. Kre-atywność w psychologii określana jest jako cecha indywidualna, polegająca na zdolności do wytwarzania nowych pomysłów. Termin ten zamiennie używany jest z pojęciem „zdolności twórcze”, niemniej określenie „kreatywność” jest szer-sze, ponieważ pojęcie zdolności odnosi się głównie do cech intelektu, natomiast kreatywność jest ściśle związana z procesami motywacyjnymi i cechami osobo-wości6. Edward Nęcka zaznacza jednak, że kreatywność nie musi prowadzić do twórczych dzieł ani wybitnych osiągnięć w jakiejś dziedzinie. Jest ona zatem uj-mowana jako pewna względnie stała cecha zróżnicowana osobniczo7. Jest to więc pewna potencjalna dyspozycja człowieka, uwarunkowana cechami osobowości, a w szczególności również: motywacją8, stylem poznawczym9, otwartością10. Kreatywność stanowi nieodzowny atrybut współczesnego nauczyciela nie tylko z jednostkowego punktu widzenia, ale także, a może zwłaszcza, ze społecznego. Kreatywne myślenie to zaprezentowanie czegoś nowego,
rozpo-2 P. Sztompka, Socjologia, Kraków 2002, s. 575–578.
3 Z. Bauman, Wieloznaczność nowoczesna, nowoczesność wieloznaczna, Warszawa 1995.
4 T. Giza, Pedagogika twórczości w pracy nauczycielskiej, Kielce 1998.
5 M. Kleszcz, M. Łączyk, Otwartość – jej ranga i znaczenie w obszarze działań nauczycieli, [w:]
Intersubiektywność sztuki w recepcji i tworzeniu. Diagnoza, edukacja, wsparcie rozwoju, red.
K. Krasoń, B. Mazepa-Domagała, A. Wąsiński, Bielsko-Biała–Katowice 2009, s. 311.
6 E. Nęcka, Twórczość, [w:] Psychologia. Podręcznik akademicki, t. 2, red. J. Strelau, Gdańsk 2006, s. 784.
7 Idem, Proces twórczy i jego ograniczenia, Kraków 1987.
8 T.M. Amabile, The social psychology of creativity. A componential conceptualization, “Journal of Personality and Social Psychology” 1983, 45(2), s. 357–376.
9 Cz. Nosal, Diagnoza typów umysłu. Rozwinięcie i zastosowanie teorii Junga, Warszawa 1992.
10 R.R. McCrae, Creativity, divergent thinking, and openness to experience, “Journal of Persona-lity and Social Psychology” 1987, 52(6), s. 1258–1265.
85 Diagnoza czynników obniżających kreatywność nauczycieli
znawanie różnic i podobieństw, to zmienianie punktów widzenia, kwestio-nowanie tego, co zostało już powiedziane lub zinterpretowane, podważanie schematów i stereotypów. Nadto kreatywność to trwała zdolność człowieka do generowania nowych i wartościowych pomysłów, będąca wyznacznikiem osiągania celów i realizacji zadań, doskonaleniem siebie i własnej tożsamości.
Kreatywność wyraża się w sposobie poznawania rzeczywistości, towarzyszącej jej emocjonalności i działaniu. Szerokie rozumienie kreatywności jako postawy wobec życia można z powodzeniem przyjąć w pedagogice i w kształtowaniu praktyki edukacyjnej11.
Wyniki badań empirycznych zaprezentowane w publikacji Ireny Adamek i Józefy Bałachowicz pozwalają wysunąć tezę, że takie wymiary osobowości nauczycieli, jak: otwartość, elastyczność i oryginalność, mają duże znaczenie przy aktywizowaniu zachowań twórczych uczniów. Wnioskować można zatem, iż kreatywny nauczyciel pobudza i motywuje do kreatywności swoich uczniów.
Jednakowoż badania cytowanych autorek dowodzą, że staż pracy i awans za-wodowy wskazują na rozwój kompetencji kreatywnych nauczycieli, jednak od momentu uzyskania stopnia nauczyciela dyplomowanego w wynikach badań widoczny jest zasadniczy spadek wskaźników wymiarów twórczych działań na-uczyciela. Mimo że większość badanych przez autorki respondentów (81,9%) uznała, że twórczość powinna charakteryzować idealnego nauczyciela, to jednak ten ideał nie zawsze w pełni przyświeca pracy zawodowej. Na rozwój kompeten-cji kreatywnych nauczyciela równie duży wpływ ma bowiem stymulowanie oso-bowości i elastyczności, a także kształcenie i doskonalenie zawodowe, a w tych obszarach istotną rolę (poza motywacją wynikającą z autoedukacji) wydaje się odgrywać także przełożony nauczyciela, jak również jego najbliższe otoczenie12, które może w sposób mniej lub bardziej sprzyjający pobudzać do działania. Na-uczyciel wewnętrznie umotywowany do kreatywnego działania i rozwijający ciągle metody pracy jest dla ucznia źródłem identyfikacji, motywacji oraz wzo-rów działań, doświadczeń i relacji ze światem (w tym uczenia się). Inaczej mó-wiąc, nauczyciel, którego charakteryzują otwarty styl poznawczy i niezależność w działaniu, tworzy środowisko edukacji dziecka na miarę potrzeb, aspiracji indywidualnych i ciągle zmieniających się warunków społecznych13.
11 I. Adamek, J. Bałachowicz, Kompetencje kreatywne nauczyciela wczesnej edukacji dziecka, Kraków 2013, s. 248.
12 A. Nalaskowski, Społeczne uwarunkowania twórczego rozwoju jednostki, Warszawa 1998; Idem, Edukacja i twórczość, [w:] Pedagogika w pokoju nauczycielskim, red. K. Kruszewski, Warsza-wa 2000.
13 I. Adamek, J. Bałachowicz, op. cit., s. 252.
86
Konkludując przytoczone rozważania, należy podkreślić, że twórczy na-uczyciel trafniej diagnozuje twórczość swoich uczniów, potrafi docenić jej efekty, adekwatnie na nie reagować, czyli rozpoznawać zachowania będące przejawem twórczości, wzmacniać i nagradzać ekspresję twórczą wychowan-ków. Wywiera tym samym niezwykle pozytywny wpływ na uczniów. Zatem co ważne w procesie kształcenia przyszłych nauczycieli, stymulując i rozwijając twórczość adeptów zawodu, pośrednio oddziałujemy na twórczość uczniów.
Jan Banasiak14 wymienia cechy ludzi twórczych, które mają zasadniczą wartość i są przydatne w kierowaniu wychowaniem i nauczaniu dzieci i młodzieży. Są to między innymi: stanowczość, przywódczość, inicjatywa, aktywność, silna motywacja, umiłowanie i zapał do pracy, energia, dokładność, niezależność, konstruktywność myślenia15, wielość zainteresowań, witalność, entuzjazm.
Przyjrzyjmy się zatem, jak teoretyczne założenia weryfikuje praktyka.