W dalszej części artykułu zostaną zaprezentowane wyniki badań jakościo-wych10, mających na celu ukazanie roli kreatywności w życiu wybranych na-uczycieli. W trakcie badań szukano odpowiedzi na następujące problemy ba-dawcze:
1. Jak badani nauczyciele rozumieją pojęcie kreatywności? Czy jest ona cechą (kompetencją) wrodzoną, czy kształtowaną w procesie edukacji?
9 W. Strykowski, J. Strykowska, J. Pielachowski, Kompetencje nauczyciela szkoły współczesnej, Poznań 2007, s. 66.
10 D. Urbaniak-Zając, E. Kos, Badania jakościowe w pedagogice. Wywiad narracyjny i obiektyw-na hermeneutyka, Warszawa 2013.
74
2. W jakim stopniu instytucje edukacyjne, w których pracują badani na-uczyciele, są kreatywne? Czy panuje w nich klimat zorientowany na kre-atywność, czy raczej na zachowawczość?
3. W których etapach drogi życiowej badanych kształtowała się ich kre-atywność? Czy był to dom rodzinny, szkoła lub uczelnia?
4. „Kto” lub „co” jest dla badanych osób aktualnie źródłem kreatywności?
Czy może media, czy uczestnictwo w zorganizowanych formach do-kształcania, czy też proces samokształcenia?
Badania przeprowadzono techniką pogłębionego wywiadu narracyjnego na próbie celowo dobranych czterech nauczycieli: dwie osoby pracują w przed-szkolu i dwie w szkole podstawowej. Był to wywiad ustny, przeprowadzony z wykorzystaniem dyktafonu. Miał charakter jawny, to znaczy badani wiedzie-li, jaki jest jego cel, ale nie wymagano od nich żadnego specjalnego przygo-towania. A oto dokładniejsza charakterystyka badanych osób: osoba pierw-sza – nauczyciel terapeuta, pracujący w przedszkolu integracyjnym, staż pracy 6 lat, magister pedagogiki specjalnej; druga osoba – nauczyciel kontraktowy w przedszkolu publicznym, staż pracy 5 lat, ukończone studia licencjackie, aktualnie studentka studiów uzupełniających magisterskich; trzecia osoba – nauczyciel zajęć komputerowych, nauczyciel dyplomowany, staż pracy 10 lat;
osoba czwarta – nauczyciel języka polskiego, w stopniu nauczyciela dyplomo-wanego, staż pracy 18 lat.
Jak badani nauczyciele rozumieją pojęcie „kreatywność”?
Na wstępie badań, starając się poznać rolę kreatywności w życiu zawodowym nauczycieli, podjęto próbę ustalenia indywidualnych sposobów rozumienia tego pojęcia. Poniżej zawarte są wypowiedzi czterech edukatorów z różnych placówek dydaktyczno-wychowawczych.
Kreatywność w pracy pedagoga specjalnego jest konieczna, po to aby być sku-tecznym […] Osoby niepełnosprawne, z jakimi pracuję, są najczęściej bardzo zamknięte, szczególnie dzieci z autyzmem. Aby dotrzeć do nich, muszę wciąż poszukiwać nowych dróg. Kreatywność to robienie czegoś niestandardowo. Do kreatywności potrzebna jest spontaniczność, serce, trochę inne spojrzenia. Spoj-rzenia z perspektywy osoby niepełnosprawnej. [wypowiedź 1]
Kreatywność to odmienny sposób patrzenia na wszystko. Kreatywność to od-waga, aby zrobić coś w inny sposób. Aby szukać innych rozwiązań. Aby nie zamknąć się do jednego pudełka. Patrzeć szerzej. Kreatywność dla mnie to po-mysłowość. [w. 2]
75 Kreatywność w życiu zawodowym nauczyciela
Człowiek kreatywny to ktoś twórczy i aktywny. [w. 3]
Kreatywność to ciągła ciekawość i ciągłe poszukiwanie czegoś nowego, to nie-poddawanie się rutynie. Myślę, że kreatywność to także potrzeba zmian, potrze-ba odkrywania, doświadczania, brak zgody na nudę. Z pewnością kreatywność to także odwaga bycia innym niż reszta, odwaga przeciwstawiania się zastanemu porządkowi, być może to także odwaga niesłuchania autorytetów […]. [w. 4]
Nauczyciele w swoich wypowiedziach zwracają uwagę na ważne elementy kreatywności. Najistotniejsze zachowania to twórczość i aktywność, a także robienie czegoś w sposób niestandardowy. Dla kreatywności niezbędne są również: odwaga, pomysłowość i nieustanne szukanie nowych nierutynowych rozwiązań metodycznych.
W jakim stopniu współczesne instytucje edukacyjne są kreatywne?
Drugie pytanie badawcze dotyczyło tego, jak w kontekście kreatywności na-uczyciele postrzegają instytucje dydaktyczno-wychowawcze. Przeprowadzenie wywiadów z przedstawicielami różnych placówek pozwoliło zobaczyć różno-rodność spojrzeń na ten wycinek rzeczywistości edukacyjnej.
Moje doświadczenie bycia nauczycielem pokazuje mi, że sprawa jest bardzo zróżnicowana. Mam koleżanki z pracy, które pracują bardzo według schematu podręcznika, poradnika dla nauczyciela. Jako nauczyciel wspomagający, gdy próbuję przeprowadzić jakieś zadanie, ćwiczenie inaczej, właśnie w sposób kre-atywny, spotykam się z uwagę nauczyciela prowadzącego, „[…] ale to przecież nie jest tak tutaj napisane, to trzeba zrobić tak, jak mówi instrukcja…”. Wy-chowawcy mocno trzymają się standardów narzuconych zewnętrznie, odgórnie, zgodnie robią to, co jest napisane w podręcznikach. Myślę, że może boją się, że jeżeli podejdą do tematu bardziej innowacyjnie, to nie uda im się zrealizować założonych celów. [w. 1]
Większą kreatywność obserwuję wśród terapeutów, którzy są twórczy, gdyż po trochu muszą tacy być. Ich podopieczni mają bardzo nietypowe, niestandardo-we, niespodziewane zachowania, na które trzeba reagować, za każdym razem w inny sposób. Te pomysły, jak się zachować, same im przychodzą do głowy.
[w. 1]
W przedszkolu jest więcej miejsca na kreatywność niż w szkole. Przedszkole, w którym pracuję, jest instytucją młodą. Są tu zatrudnione młode osoby, które są otwarte na nowości, na kreatywność, na różne pomysły. Nie ma zazdrości i złości na tych, którzy wymyślają wciąż coś nowego. Dyrekcja też jest zadowo-lona, że jesteśmy [nauczyciele wychowania przedszkolnego] kreatywni i pomy-słowi. Dyrekcja stawia na to, aby było jak najwięcej nowości i inności. Na radach
76
podkreśla to i chwali nas za takie działania w pracy. Motywuje nas do rozwoju, do ciągłego poszukiwania i doskonalenia. […] Myślę, że rodzice są zadowoleniu, gdy trafiają na kreatywnego nauczyciela. Dziecko jest zadowolone najbardziej, bo po prostu nigdy nie nudzi się z takim kreatywnym nauczycielem […]. [w. 2]
Szkoła przede wszystkim uczy. Uczy do różnego rodzaju testów, egzaminów końcowych, egzaminów maturalnych. Pomimo że szkoła nie ma czasu na kre-atywność, w programie szkolnym nie ma tej kreatywności wpisanej, to myślę, że nauczyciele są ludźmi kreatywnymi i w wielu momentach inicjują działania, które wychodzą poza ramy lekcji i zajęć. Kreatywny nauczyciel to osoba twórcza i aktywna, która organizuje niestandardowe działania na terenie szkoły. […]
Uczniowie posiadają talenty i te talenty potrafią sprzedać wtedy, gdy nauczyciel jest osobą kreatywną i potrafi zaangażować ich do niekonwencjonalnych działań.
Nieszablonowość to jest element bycia kreatywnym. [w. 3]
W swojej karierze nauczycielskiej pracowałam w dwóch instytucjach edukacyj-nych. Każda z nich była inna pod względem podejścia do kreatywności. Pierw-sza moja praca zaraz po studiach była szkołą, gdzie czułam, że najważniejsze są rankingi osiąganych przez uczniów wyników w testach końcowych. Istotne były więc cele dydaktyczne, mierzone za pomocą rozwiązywania testów. Jak wiadomo, nauka pod testy jest specyficzną nauką, raczej schematyczną. Tak więc tu nie było specjalnie miejsca na kreatywność. Kolejna szkoła to szkoła prywatna, gdzie, o dziwo, owe rankingi nie były już tak ważne, tutaj mogłam się wykazać kreatywnością. Nauczany przeze mnie przedmiot – język polski – jest dość wdzięczny, aby być kreatywnym. Mogłam zatem wykorzystywać różnego rodzaju metody aktywne typu metoda projektów, metody dyskusji, sąd literacki, czy cały zestaw metod parateatralnych i dramowych. W tej szkole byłam wspie-rana w takich działaniach. Otrzymałam nawet nagrodę dyrektora szkoły. [w. 4]
W wywiadach pojawił się głos, że lepsze środowisko dla nauczyciela kre-atywnego stanowi przedszkole czy placówka terapeutyczna, czy nawet wycho-wawczo-edukacyjna, które nie są tak bardzo zobligowane do osiągania ściśle określonych i mocna kontrolowanych efektów. Można zatem sformułować ogólny wniosek, że kreatywność w placówkach edukacyjnych może być ogra-niczana przez zewnętrzne wytyczne i konieczność dostosowania się do nich.
Większość badanych zwracało uwagę na fakt, że kreatywność w edukacji jest zabijana przez testowy system sprawdzania wiedzy, który wymaga od uczniów dopasowania się do odpowiedniego klucza odpowiedzi. Jeśli ktoś tego nie zrobi, czyli jest w swych odpowiedziach inny, kreatywny, to nie zdaje testu.
77 Kreatywność w życiu zawodowym nauczyciela
W których etapach drogi życiowej badanych kształtowała się ich kreatywność?
Kolejny podejmowany w badaniach aspekt kreatywności to jej źródła. Intere-sowało mnie ogólne zdanie moich rozmówców na temat rozwoju kreatywności oraz tego, gdzie oni widzą źródła własnej kreatywności.
Moja kreatywność związana jest najbardziej z moją osobowością. Myślę, że kre-atywności nauczyła mnie także moja sytuacja rodzinna. Nie mieliśmy zbyt dużo pieniędzy, aby mieć ciekawe, a więc niestety często i drogie zabawki, wymyślali-śmy je sami. Próbowaliwymyślali-śmy robić coś z niczego. W szkołach, które skończyłam, panował raczej schematyczny styl nauczania i wychowania, były sztywno okre-ślone reguły, do których trzeba było się dostosować. […] Nie pamiętam jakoś szczególnie kreatywnych nauczycieli. Raczej inspiracje czerpałam z książek.
Cenię także różnego rodzaju szkolenia i kursy. [w. 1]
Kreatywność jest sposobem funkcjonowania. Niezależnie od zawodu. Kreatyw-nym można być wszędzie, ale nie wszędzie jest to mile widziane. Kreatywność w moim przypadku była raczej wrodzona, obudziło się to we mnie w środowi-sku, gdy mogłam rozwinąć skrzydła. Nie przypominam sobie miejsca, w któ-rym uczono by mnie kreatywności. Ale z podziwem patrzę na rodziców swoich dzieci w przedszkolu, którzy wykazują niezwykłą kreatywność w wykonywaniu proponowanych zadań, i wtedy myślę, że dzieci te mają szczęście wychowywać się w takim właśnie środowisku. Już dziś obserwuję, że dzieci te wykazują więk-szą kreatywność, np. w zadaniach plastycznych. [w. 2]
Myślę, że bycie kreatywnym to jest pewna wypadkowa. Najpierw na moją kre-atywność wpływ mieli rodzice. Potem szkoła, na mojej drodze było kilku na-uczycieli, których mogę ocenić jako kreatywnych. Trzeci filar to zainteresowania pozalekcyjne, pozaszkolne. Tutaj harcerstwo było tym miejscem, które pozwa-lało na tworzenie, na przebywanie z innymi, była tam atmosfera twórczości, aby coś stworzyć, zmienić. [w. 3]
Moja kreatywność… Chyba jest powiązana z moją ciekawością i potrzebą bycia innym niż większość. Taki wrodzony…, chyba tak, wrodzony nonkonformizm.
Jednak na swojej drodze spotkałam także osoby, które mnie inspirowały do szukania nowości. Byli to moi rodzice i potem nauczyciele. Jeśli chodzi o na-uczycieli, to raczej już ci na szczeblu szkoły wyższej, moja Pani promotor. Chyba przede wszystkim przez to, jaka sama była jako wykładowca. Miałam wrażenie, że prowadzone przez nią zajęcia zawierają ciekawe, nowe, inspirujące elementy…
[w. 4]
W wypowiedziach badanych można zauważyć, że upatrują oni korzeni swo-jej kreatywności w dwóch obszarach: w sobie samych oraz w doświadczeniach, jakie zdobywali podczas swojego życia. Na plan pierwszy wysuwa się jednak
78
sfera czynników indywidualnych, osobowościowych. Badani często używali podobnych sformułowań: „w moim przypadku kreatywność była gdzieś we mnie… [w. 2], „pamiętam, często była we mnie potrzeba poszukiwania czegoś nowego…” [w. 4]. Jednak mocno zaakcentowany został też fakt, że aby kre-atywność mogła się uwidocznić, zaistnieć, istotne jest sprzyjające zewnętrzne środowisko pracy, dające przestrzeń do bycia twórczym oraz akceptację takiej postawy.
Kto lub co jest dla badanych aktualnie źródłem kreatywności?
Ukończone szkoły wyższe, zwłaszcza państwowe, nie były dla badanych na-uczycieli głównym źródłem kreatywności. Nauczyciele uczą się kreatywności zwłaszcza na różnego rodzaju kursach niestandardowych, a także w procesie samokształcenia i refleksji nad wykonywaną pracą zawodową, zwłaszcza kiedy wykonują ją z pasją i ogromnym zaangażowaniem.
W odpowiedziach nauczycieli widoczne jest także dwojakie postrzeganie mediów, w szczególności Internetu. Z jednej strony stanowi on źródło goto-wych pomysłów, często bardzo ciekagoto-wych, co powoduje, że uczniowie po-przestają na nim i nie tworzą już własnych rozwiązań. I jak powiedział jeden z badanych:
[…] wtedy uczeń wcale nie jest twórczy, tylko odtwórczo przedstawia zaczerp-niętą z Internetu pracę przed nauczycielem czy komisją egzaminacyjną… [w. 3].
[Z drugiej strony] media są świetnym instrumentem do rozbudzania kreatyw-ności. Młodzi ludzie prowadzą swoje blogi czyli pamiętniki internetowe, […].
Współczesne media są dla ludzi kreatywnych. Dają możliwość szybkiego poka-zania całemu światu, co potrafię zrobić, jaki jestem, jak możecie mnie ocenić […] Internet, komputer może być narzędziem do tworzenia. To jest bardzo ważny element, gdzie kreatywność się przejawia. […] Kreatywność jest obecna w mediach na przedmiocie informatyka w zakresie grafiki komputerowej i mul-timediów. Ktoś siada przed komputerem, ma pewne narzędzie i musi opracować np. stronę internetową, to nie jest tylko kwestia techniczna, ale także kwestia estetyki, gustu, gry kolorem, przetwarzanie dźwięku czy cały proces tworzenia filmów. To są te aspekty związane z mediami, gdzie uczniowie i nauczyciele mają szansę być kreatywnymi. [w. 3]
Pozytywna rola Internetu jest także widoczna w słowach kolejnej badanej:
Inspiracji w działaniach kreatywnych czerpię także z Internetu. Znajduję tam różne pomysły, jak działać, jak pracować na co dzień z ludźmi niepełnospraw-nymi [w. 1].
79 Kreatywność w życiu zawodowym nauczyciela
Konkluzja
Zdaniem wielu teoretyków, przyszłość będzie należeć do osób kreatywnych.
Dlatego polskie szkoły powinny we wszystkich aspektach procesu pedagogicz-nego zwiększać nacisk na kształtowanie kreatywności wśród dzieci i młodzieży.
Niestety, jak wynika z przeprowadzonych rozmów z nauczycielami, instytu-cje edukacyjne, a zwłaszcza szkoły, są na ogół zachowawcze i w dużym stopniu ograniczone podstawą programową, a także testami, które w poważnym stop-niu hamują kreatywność, zarówno nauczycieli, jak i uczniów.
W rzeczy samej okazuje się, że trudno się doszukać w podstawie progra-mowej wzmianki o potrzebie rozwijania kreatywności. Jeśli chodzi o testy, to z założenia mają one zdecydowanie charakter odtwórczy. Ta zgodność wy-powiedzi nauczycieli z powyższymi konstatacjami (dotyczy przecież całego naszego systemu edukacyjnego) pozwala zakładać, że problem ten ma bardzo szeroki zasięg.
Jak wiadomo, uczniowie posiadają gotowość do bycia kreatywnymi, a jakimi są w szkole, to zależy przede wszystkim od nauczyciela. Bardziej kreatywni są nauczyciele młodzi. Być może z biegiem lat pracy owa otwartość i chęć działa-nia wypala się. Kreatywność w placówkach edukacyjnych zależy od nauczane-go przedmiotu i charakteru zajęć. Szczególnie sprzyjają jej zajęcia pozalekcyjne, zajęcia plastyczne, zajęcia dla osób niepełnosprawnych, zajęcia warsztatowe.
Choć badania prowadzone były na małej próbie, to badane osoby, ze wzglę-du na ich wiedzę teoretyczną i doświadczenie zawodowe, traktować należy jako swego rodzaju ekspertów, których opinie mają dużą wartość naukową.
„W badaniach jakościowych badacz poświęca się studiowaniu konkretnych lu-dzi w konkretnym środowisku. To powoduje faworyzowanie detali w przeci-wieństwie do uogólnień”11. Niniejsze badania będą kontynuowane ze względu na wagę poruszanego tutaj problemu.
Bibliografia
Aronson E., Wilson T.D., Akert R.M., Psychologia społeczna, przeł. J. Gilewicz, Poznań 2012.
Czaja-Chudyba I., Osobowościowe i profesjonalne uwarunkowania aktywności twórczej nauczyciela, [w:] Kompetencje kreatywne nauczyciela wczesnej edukacji dziecka, red.
I. Adamek, J. Bałachowicz, Kraków 2013.
De Bono E., Mieć piękny umysł, przeł. O. Wojtaszczyk, Warszawa 2009.
Kozielecki J., O człowieku wielowymiarowym. Eseje psychologiczne, Warszawa 1998.
11 R. Smith, S. Davis, The Psychologist as Detective, New York 2003, s. 78.
80
Muszyński H., Uczeń – przedmiot czy podmiot w procesie kształcenia ogólnego, „Edukacja Medialna” 1998, nr 3.
Nęcka E., Psychologia twórczości, Gdańsk 2001.
Okoń W., Nowy słownik pedagogiczny, Warszawa 1996.
Popek S., Człowiek jako jednostka twórcza, Lublin 2001.
Smith R., Davis S., The Psychologist as Detective, New York 2003.
Strykowski W., Strykowska J., Pielachowski J., Kompetencje nauczyciela szkoły współczesnej, Poznań 2007.
Szmidt K.J., Trening kreatywności, Gliwice 2013.
Taraszkiewcz M., Jak uczyć jeszcze lepiej! Szkoła pełna ludzi, Poznań 2001.
Urbaniak-Zając D., Kos E., Badania jakościowe w pedagogice. Wywiad narracyjny i obiek-tywna hermeneutyka, Warszawa 2013.
Kreatywność w życiu zawodowym nauczyciela
Kreatywność w życiu zawodowym nauczyciela
Streszczenie: Wciąż zmieniająca się rzeczywistość powinna inspirować szkołę w osobach nauczycieli do otwartości, do poszukiwania nowych rozwiązań, do realizowania nowator-skich pomysłów. Słowem, które doskonale opisuje taką właśnie postawę wobec edukacji, jest kreatywność. Artykuł przedstawia pojęcie kreatywności oraz jej uwarunkowania, a także podpowiada, w jaki sposób rozwijać kreatywność uczniów. Istotną część opracowania stano-wi prezentacja wyników badań jakościowych zgromadzonych techniką wystano-wiadu narracyj-nego, a dotyczących rozumienia i warunków kształtowania kreatywności we współczesnych placówkach edukacyjnych.
Słowa kluczowe: nauczyciel, kreatywność, wywiad narracyjny Creativity in the Professional Life of a Teacher
Summary: Constantly changing reality should inspire school teachers to openness, look-ing for new solutions and implementlook-ing innovative ideas. The word that describes these qualities perfectly is “creativity”. The article presents the concept of creativity and its deter-minants, hinting at the ways of developing it in students. The presentation of the qualita-tive research conducted with the use of the narraqualita-tive interview techniques on the subject of understanding, and conditions for developing creativity in contemporary educational institutions is an important part of the article.
Keywords: teacher, creativity, narrative interview
83 Anna Waligóra-Huk