Zmiana tego, co się dzieje na zewnątrz szkoły i w jej wnętrzu, skłania do re-fleksji nad rolą, funkcjami i zadaniami nauczyciela. Szkoła epoki przemysłowej, stawiając nauczyciela w centrum procesu kształcenia, utożsamiała jego osobę z jedynym źródłem niepodważalnych informacji o otaczającym świecie i prze-kazicielem wiedzy o nim. Transmisyjny model edukacji, w którym „nauczyciel przekazuje »ukrzesłowionym« uczniom wiedzę, wielu osobom wciąż jeszcze wydaje się jedynym możliwym. Jednak trzymając się owego tradycyjnego mo-delu, stworzonego na potrzeby świata, którego już nie ma, zamykamy sobie – i co gorsza naszym dzieciom – drogę rozwoju”13. Obecnie trudno jest nadal w taki sposób postrzegać miejsce i rolę nauczyciela w szkole. Jest on ważnym, ale jednym z licznych źródeł informacji. To z kolei wymaga zwrócenia uwagi na jego nowe funkcje polegające na uczeniu uczniów, jak znaleźć informację, przetworzyć ją i wykorzystać, jak przekształcać informację w wiedzę, a wiedzę w działanie. Wykształcenie umiejętności samodzielnego uczenia się, wobec złudnego przeświadczenia o możliwości zdobycia kwalifikacji na całe życie, staje się więc niezwykle ważną kategorią edukacyjnych działań nauczyciela.
W próbie opisu ról i zadań współczesnego pedagoga postrzega się go jako tłu-macza i przewodnika rzeczywistości, refleksyjnego praktyka, transformatyw-nego intelektualistę czy nauczyciela wyemancypowatransformatyw-nego14. Wielość pełnionych ról i ich charakterystyka sprzyjają podjęciu dyskusji nad kompetencjami umoż-liwiającymi ich realizację. W moim przekonaniu niezwykle ważną kategorią są kompetencje kreatywne, innowacyjne – twórcze, bezpośrednio związane z możliwościami tworzenia środowiska sprzyjającego aktywności ucznia i jego samodzielności w procesie uczenia się. Kreatywność i innowacyjność znalazły się wśród innych ważnych kompetencji kluczowych w tzw. mapie kompetencji społecznych na miarę wyzwań XXI wieku przygotowanej przez amerykańskie
13 M. Żylińska, Neurodydaktyka. Nauczanie i uczenie się przyjazne mózgowi, Toruń 2013, s. 7.
14 Zob. J. Szempruch, op. cit., s. 179–184.
39 Szkolne środowisko uczenia się jako przestrzeń kreacji…
organizacje, Partnerstwo na rzecz Umiejętności XXI Wieku i Narodową Radę ds. Studiów Społecznych15.
Kreatywność stała się ostatnio pojęciem bardzo modnym i odmienianym przez wszystkie przypadki, używanym w rozmaitych kontekstach, co sprzyja niestety pomieszaniu znaczeń i upraszczaniu jego rozumienia. Jednym z przy-kładów błędnej interpretacji pojęcia „kreatywność” jest użycie go w kontek-ście jakiejkolwiek aktywności czy ruchliwości ludzkiej. Zdaniem Krzysztofa J. Szmidta, kreatywność to:
[…] nazwa dla cech charakteru (postawy) człowieka, który wykazuje się zdol-nościami generowania (wymyślania) nowych i wartościowych pomysłów (idei, koncepcji, rozwiązań). […] Istotą kreatywności jest pomysłowość, czy ideacja […] – zdolność do wymyślania wielu pomysłów rozwiązywania problemów otwartych, która u człowieka kreatywnego może przejawiać się na wysokim poziomie w różnorodnych dziedzinach aktywności16.
Kreatywność i innowacyjność są wyznacznikami jednego z trzech typów zmian rozpatrywanych w kontekście systemu edukacyjnego: obok zmian typu rozwojowego (kontynuacja) i zmian typu modernizacyjnego (odnowa) wska-zuje się na poszukiwanie innowacji (tworzenie alternatyw), rozumianych jako zmiany o najwyższym poziomie radykalności, gdzie zmianę postrzega się jako przeciwieństwo ciągłości, kontynuacji dotychczasowych wartości pedagogicz-nych, dotyczących pojmowania wychowania i jego form strukturalnych. Tę ostatnią kategorię zmian, wyrosłych z kryzysu określonej strategii stosowanej przy doskonaleniu programu działania i form organizacyjnych szkolnictwa, można określić mianem innowacji i innowacyjności17. Szczególną kategorią innowacji są innowacje pedagogiczne, tworzone i realizowane w sferze wy-chowania i kształcenia. Jak zauważa Beata Przyborowska, „powstają one za sprawą działań, określanych najczęściej mianem twórczości pedagogicznej, postępu pedagogicznego”18. Roman Szulc innowacje pedagogiczne definiuje jako określone przekształcenia w zasobie pedagogicznego doświadczenia, które dostarczają nowych rozwiązań dla aktualnych lub potencjalnych problemów
15 Partnership for 21th Century Skills we współpracy z National Council for Social Studies, Wa-shington 2008; wersja polska przygotowana przez Fundację „Teraz Edukacja” i portal EDU-NEWS.PL, Warszawa 2008, http://www.edunews.pl/images/pdf/umiejetnoscixxi_pl.pdf, [do-stęp: 09.04.2015].
16 K.J. Szmidt, ABC kreatywności, Warszawa 2010, s. 8–9.
17 B. Przyborowska, Pedagogika innowacyjności. Między teorią a praktyką, Toruń 2013, s. 47.
18 Ibidem, s. 49.
40
edukacyjnych19. Biorąc pod uwagę wymieniane w literaturze rodzaje innowacji (programowe, metodyczne, organizacyjne, ustrojowe, systemowe), w tekście uwaga zwrócona będzie na innowacje i działania kreatywne zorientowane na modernizację strategii kształcenia, związanych bezpośrednio z tworzeniem nowoczesnego środowiska uczenia się.
W dyskursie na temat twórczości, innowacyjności i kreatywności nale-ży zwrócić uwagę na wyraźne rozgraniczenie dwóch pojęć i zjawisk, często branych za synonimiczne, a mianowicie: kreatywne (twórcze) nauczanie i na-uczanie twórczości. Zdecydowane stanowisko w tej kwestii zajmuje Krzysztof Szmidt, wskazując na silną potrzebę ich odróżniania. W kontekście problema-tyki artykułu nacisk kładę na pierwsze ujęcie, tj. twórcze nauczanie (teaching creativity), definiowane jako:
[…] podejście dydaktyczne, które czyni z procesu uczenia się działanie bardzo interesujące, zajmujące (a nawet ekscytujące) i efektywniejsze niż tradycyjne.
To również rozwijanie i modyfikowanie materiałów oraz sposobów nauczania, które rozbudzają zainteresowania uczniów i ich motywację do uczenia się20. Druga kategoria pojęciowa – „nauczanie do twórczości” (teaching for creativi-ty) – orientuje uwagę wokół nauczania nakierowanego na rozwijanie indywi-dualnych zdolności uczniów do twórczego myślenia i działania. Rozdzielając wymienione pojęcia, należy jednak mieć na uwadze fakt, że twórcze nauczanie jest ważnym stymulatorem twórczości uczniów.
W próbie uściślenia pojęć, którymi operuję w niniejszym artykule, należy zwrócić uwagę na różnice między kreatywnością a innowacyjnością. Znawcy przedmiotu wskazują, że za kreatywność uważa się rozwój nowych idei, inno-wacja zaś polega na przekładaniu tych idei na język praktyczny21. Kreatywność i innowacyjność mogą być zatem traktowane rozdzielnie (myślowe generowa-nie nowych koncepcji i rozwiązań vs ich twórcza realizacja) lub łączgenerowa-nie (two-rzenie pomysłów i stosowanie ich w praktyce). To ostatnie ujęcie powinno być szczególnie pielęgnowane i podkreślane w pracy nauczyciela, traktowanego jako kreatora i zarazem innowatora zmian w szkolnym środowisku uczenia się.
W ujęciu Macieja Karwowskiego nauczycielowi pretendującemu do mia-na twórczego (innowacyjnego, kreatywnego) przypisuje się cechy otwartości na nowe doświadczenia, tolerancji treści wieloznacznych, niezależność
i non-19 R. Schulz, Twórczość pedagogiczna. Elementy teorii i badań, Warszawa 1994, s. 127.
20 K.J. Szmidt, Pedagogika twórczości, Gdańsk 2007, s. 21.
21 Zob. M.A. West, Rozwijanie kreatywności wewnątrz organizacji, przeł. M. Woźniak, Warsza-wa 2000.
41 Szkolne środowisko uczenia się jako przestrzeń kreacji…
konformizm, wytrwałość i sumienność, dominatywność i silne ego, zdolności motywowania i pokonywania doświadczanych trudności22. Obecność wymie-nionych przykładowo cech może być w pewnym stopniu gwarantem tego, że pracę pedagogiczną nauczyciela przenikać będą pierwiastki kreatywne, a zaję-cia dydaktyczne oferowane uczniom okażą się ciekawe i inspirujące.