poznawczej uczniów
Wprowadzenie
Współczesny człowiek znajduje się w kręgu oddziaływania procesów intensyw-nej zmiany społeczintensyw-nej. Jak zauważa Mirosław J. Szymański, w Polsce obserwu-jemy nawarstwianie się zmian zachodzących zarówno w Europie, jak i nawet w świecie, oraz zmian specyficznych dla naszych warunków, wynikających z polskiej drogi rozwojowej, historii, określonych właściwości życia społecz-nego, gospodarki czy kultury. Przemiany mające miejsce w ostatnich dziesię-cioleciach odznaczają się szczególnie gwałtownym i złożonym charakterem, z uwagi na nakładanie się na siebie czterech rodzajów gwałtownej zmiany:
zmiany naukowo-techniczne, globalizacja, transformacja ustrojowa i integra-cja europejska1. Można więc przyjąć, że zmiana, której jesteśmy uczestnikami, może mieć wymiar tak krajowy i lokalny, jak i globalny.
Gwałtowna zmiana społeczna rzutuje na powstawanie specyficznych struk-tur społecznych i warunków funkcjonowania w nich człowieka, dyskutowa-nych w kategoriach: społeczeństwa postkapitalistycznego2 (Peter Drucker), postindustrialnego3 (Daniel Bell), społeczeństwa ryzyka4 (Ulrich Beck), płyn-nej nowoczesności5 (Zygmunt Bauman), późnej ponowoczesności6 (Anthony Giddens). Generują one szereg wyzwań wobec współczesnego człowieka, do-tykających złożonych sfer jego życia, pracy zawodowej, edukacji, relacji
inter-1 M.J. Szymański, Edukacyjne problemy współczesności, Kraków 2014, s. 13.
2 P.F. Drucker, Społeczeństwo pokapitalistyczne, przeł. G. Kranas, Warszawa 1999.
3 D. Bell, The Coming of Post-industrial Society, New York 1999.
4 U. Beck, Społeczeństwo ryzyka. W drodze do innej nowoczesności, przeł. S. Cieśla, Warszawa 2002.
5 Z. Bauman, Płynna nowoczesność, Kraków 2006.
6 A. Giddens, Nowoczesność i tożsamość. „Ja” i społeczeństwo w epoce późnej nowoczesności, przeł. A. Szulżycka, Warszawa 2001.
36
personalnych, aksjologii itp. Naukowcy, opisując sytuację człowieka w okresie późnej nowoczesności, posługują się pojęciami alienacji, anomii społecznej, samotności, skumulowanego ryzyka, fragmentaryzacji, decentracji, labilno-ści, mozaikowolabilno-ści, rozpadu wspólnot, manipulacji, rozchwiania wartolabilno-ści, po-głębiania się nierówności. Wzmiankowane zagrożenia i trudności powinny być szczególnie dostrzegane i rozpatrywane w odniesieniu do młodego po-kolenia, na którego barkach spoczywać będzie odpowiedzialność za kreowa-nie przyszłości.
W ten dysonans wielorakich implikacji przeobrażającego się świata wpi-suje się system edukacyjny szkoły, na którym spoczywa ogromnie odpo-wiedzialne zadanie związane z udzieleniem młodemu człowiekowi pomocy w odnalezieniu się w niepewnej i niestabilnej teraźniejszości i przyszłości.
Nasuwa się tu wiele pytań o możliwość sprostania przez szkołę oczekiwa-niom współczesnego świata oraz ogólną zdolność szkoły do podjęcia sku-tecznych działań edukacyjnych odpowiednich do wyzwań zmieniającej się rzeczywistości. Badacze szkolnej rzeczywistości i jej możliwości oddziały-wania na wychowanków mają nadzieję, że może ona aktywnie wpływać na drogi życiowe młodych ludzi, na stawiane przez nich cele i określone war-tości, prezentowane postawy oraz przygotowanie do pełnienia różnych ról społecznych i zawodowych7.
Dostrzega się jednak problem w postaci trudności w „nadążaniu” czy przy-stosowaniu się współczesnej szkoły do realiów współczesności i wyzwań wyni-kających z przenikania zróżnicowanych wymiarów życia zmianą społeczną, co jest przedmiotem licznych polemik i dyskusji podejmowanych przez badaczy i znawców przedmiotu8. Z ich analizy wyłania się wniosek, że „współczesna
7 M.J. Szymański, Funkcje edukacji szkolnej w zmieniającym się społeczeństwie, [w:] Szkoła w świecie współczesnym, red. B. Muchacka, M. Szymański, , Kraków 2008, s. 16.
8 Zob. opis sytuacji edukacji i analizy kondycji szkoły w m.in.: K. Denek, Ku dobrej edukacji, Toruń–Leszno 2005; M.J. Szymański, Edukacja we współczesnej debacie publicznej: wzrost znaczenia edukacji w życiu publicznym, [w:] Przetrwanie i rozwój jako niezbywalne powin-ności wychowania, red. M. Dziemianowicz, B.D. Gołębniak, R. Kwaśnica, Wrocław 2005;
A. Bogaj, S.M. Kwiatkowski, R. Piwowarski, Wskaźniki edukacyjne – Polska 2000, Warszawa 2001; T. Hejnicka-Bezwińska, O zmianach w edukacji: konteksty, zagrożenia i możliwości, Bydgoszcz 2000; A. Karpińska, Niepowodzenia edukacyjne. Renesans myśli naukowej, Biały-stok 2011; Kierunki i uwarunkowania przemian oświaty w związku z reformą, red. A. Bogaj, Radom 2010; Edukacja – szkoła – nauczyciele. Promowanie rozwoju dziecka, red. J. Kuźma, J. Morbitzer, Kraków 2005; Z. Kwieciński, Pedagogie postu. Preteksty – konteksty – podteksty, Kraków 2012; S. Dylak, Szkoła – jaka jest, każdy widzi, jaka ma być, każdy wie, ale jaka mo-głaby być, podpowiada Neil Postman, [w:] Dokąd zmierza polska szkoła?, red. D. Klus-Stańska, Warszawa 2008.
37 Szkolne środowisko uczenia się jako przestrzeń kreacji…
szkoła nie umie sobie jeszcze w pełni poradzić z nowymi wyzwaniami od-zwierciedlającymi przemiany relacji społecznych, rodzące chaos informacyjny i aksjologiczny, w którym nasilają się konflikty pokoleniowe”9.
Werner Jaeger w dziele na temat antycznych korzeni pedagogiki i nauczania:
[…] wierzył, że idea edukacji wyrasta z dwóch nierozłącznych założeń głoszą-cych, że pod kruchą powierzchnią różnorodnych ludzkich doświadczeń kryje się niezmienny porządek świata oraz odwieczne prawa rządzące ludzką naturą.
Pierwsze założenie uzasadniało konieczność i pożytki płynące z przekazywa-nia uczniom wiedzy przez nauczycieli. Drugie dodawało nauczycielom pew-ności siebie, potrzebnej, aby bronić ponadczasowej wartości modelu, który ich uczniowie lub podopieczni mieli brać za przykład i naśladować10.
Zygmunt Bauman przytaczający powyższe myśli konkluduje, że „świat na ze-wnątrz budynku szkolnego stał się zupełnie różny od świata, do życia w któ-rym przygotowywały swoich wychowanków klasyczne szkoły w rodzaju tych opisywanych przez Jaegera”11.
Oświata i edukacja nie mogą pozostawać na marginesie wskazywanych zmian, gdyż – społeczeństwo, znajdujące się w obecnym okresie gwałtow-nych przeobrażeń, oddziałuje w sposób wysoko modyfikujący na szkołę jako placówkę kształcenia i wychowania młodych pokoleń w wielu sferach jej edu-kacyjnej działalności. Nowocześnie pojmowana edukacja powinna pomóc młodym w zrozumieniu otaczających ich zmian, sprawnym funkcjonowaniu w życiu społecznym, efektywnym pełnieniu złożonych ról w dorosłym życiu, skutecznym zdobywaniu i przetwarzaniu informacji oraz budowaniu wiedzy jako warunku trwałego indywidualnego rozwoju. Dostrzega się, że w okresie
„radykalnej zmiany społecznej rodzina i właśnie szkoła są instytucjami o pod-stawowej randze, przygotowującymi młodzież do funkcjonowania w nowej demokratycznej rzeczywistości”12.
W tym kontekście zatem pojawiają się przed szkołą nowe wyzwania i za-dania, jak również nowe szanse na jej modernizację, adekwatnie do dyna-micznych przemian współczesnego świata. Rozwiązanie problemu nieprzy-stawalności szkoły do dynamicznie zmieniających się realiów otaczającego świata polegać powinno na wypracowaniu właściwej strategii kształcenia, przede wszystkim w postaci odnalezienia odpowiednich relacji między
pro-9 J. Szempruch, Nauczyciel w warunkach zmiany społecznej i edukacyjnej, Kraków 2012, s. 9.
10 Z. Bauman, 44 listy ze świata płynnej nowoczesności, Kraków 2011, s. 152.
11 Ibidem, s. 156–157.
12 A. Radziewicz-Winnicki, Społeczeństwo w trakcie zmiany, Gdańsk 2004, s. 25.
38
cesem nauczania a uczenia się. Cel ten można osiągnąć w zaprojektowaniu zróżnicowanego i efektywnego szkolnego środowiska uczenia, w którym uczeń ma szanse rozwijać samodzielność poznawczą, krytyczne myślenie i twórczą aktywność. W artykule stawiam tezę, iż jednym z istotnych warun-ków kreacji właściwego, sprzyjającego uczeniu się środowiska jest postawa nauczyciela, wyrażająca się w kreatywnym podejściu do realizacji zróżnico-wanych zadań edukacyjnych.