W toku szkolnych zajęć muzycznych, plastycznych można pomóc uczniom w urzeczywistnianiu ich możliwości twórczych. Nauczyciel nie może sta-wiać barier, które gaszą pomysły – ma stymulować i pomagać wychowankom w osiąganiu sukcesów. Uczniowie zdolni to najczęściej osoby obdarzone wyso-kim poziomem kreatywności. Charakteryzuje ich oryginalność, pomysłowość, niezależność, otwartość, wrażliwość na problemy, płynność myślenia, poczucie humoru, tolerancja, autonomia – wiążąca się z niechęcią do podporządko-wywania się normom, regułom zachowania szkolnego. To także egocentryzm,
11 M. Kielar-Turska, Jak pomagać dziecku w poznawaniu świata, Warszawa 1992, s. 35.
165 Kreatywne cechy i kompetencje nauczyciela wychowania estetycznego…
samodzielność w pracy, ekspresja, różnorodne zainteresowania (gdzie np. mu-zyka jest jednym z nich, ale nie jedynym), spontaniczność. Można do powyż-szej listy dodać także: efektywność uczenia się, umiejętność wykorzystywania w toku działań praktycznych pogłębionej wiedzy i posiadanych umiejętności, spostrzegawczość oraz zaangażowanie. Biorąc powyższe pod uwagę, należy tak organizować szkolne zajęcia artystyczne, aby z jednej strony przekazywać uczniom niezbędną wiedzę, kształtować ich wrażliwość, określone predyspo-zycje i umiejętności, ale z drugiej strony – pozostawiać wychowankom pewien margines swobody, na niczym nieskrępowaną twórczą aktywność, samoreali-zację w wybranych przez nich dziedzinach i stylach.
Proponowane uczniom zadania twórcze powinny być przez nich akcepto-wane, czy też samodzielnie wybierane. Każde działanie winno być podejmo-wane w atmosferze swobody, dobrowolności i bezpieczeństwa (powszechna jest bowiem teza, że uczeń staje się twórczy, gdy czuje się bezpieczny). Zada-nia dostosowane do wieku, zainteresowań, możliwości intelektualnych wycho-wanków, nie muszą angażować podopiecznych w jednakowym stopniu. Jed-nak stworzona sytuacja winna dać szansę do twórczej aktywności wszystkim uczniom. Każdy człowiek niezależnie od wieku lubi „czuć się” twórcą, dlatego nauczyciele w szkołach ogólnokształcących wszystkich szczebli mają niepowta-rzalną okazję stwarzania takich sytuacji (także podczas zajęć pozalekcyjnych), w których wychowankowie, wykorzystując własne doświadczenie i umiejęt-ności, potencjał twórczy, wyobraźnię, mogą wykazać się pomysłowością i ory-ginalnością, zarówno w myśleniu, jak i w działaniu. Takie twórcze ćwiczenia uczą pozytywnego myślenia, otwartości na „nowe” i zmiany, a więc twórcze-go rozwiązywania różnych zadań. Z powyższetwórcze-go wynika, że ideałem byłoby, aby twórczość nie była odrębną formą aktywności muzycznej, ale w miarę możliwości – zasadą dydaktyczną każdej lekcji. Konieczne jest przy tym tak-że dostarczenie uczniom różnorodnych bodźców stymulujących ich twórcze postawy, zachowania12. Mogą to być np. spotkania ze sztuką organizowane przez szkołę poza jej siedzibą (świadome uczestnictwo w kulturze, wspólne przeżywanie wzruszeń estetycznych na koncercie, przedstawieniu teatralnym, projekcji filmu, w sali wystawowej galerii), ćwiczenia parateatralne, ruchowe, taneczne, muzyczno-dramowe, muzyczno-plastyczne (uświadomienie możli-wości integracji różnych dziedzin sztuki, poliestetyka). Partycypacja, wspólne przedsięwzięcie artystyczne, wspólny akt twórczy w ramach szkolnych działań, jest jeszcze jedną (niestety rzadko wykorzystywaną z uwagi na obszerne pro-gramy nauczania), możliwą do zastosowania sferą działalności. Dodać należy,
12 M. Karwowski, Klimat dla kreatywności. Koncepcje, metody, badania, Warszawa 2009, s. 69.
166
że potraktowanie zintegrowanych działań artystycznych jako procesu ciągłego umożliwia uchwycenie (wstępne „zdiagnozowanie”) poszczególnych jednostek w zakresie różnych działań artystycznego wyrazu – w ujęciu dynamicznym.
Wspólne przedstawienie, bajka muzyczna umożliwiają uwolnienie nadmiaru energii, twórcze działania w różnych obszarach dziedzin artystycznych.
Naczelnym zadaniem nauczyciela we współczesnej szkole jest edukacja kre-atywna. Współczesny nauczyciel oprócz wiedzy merytorycznej i doświadczenia powinien posiadać rozległe kompetencje zawodowe: prakseologiczne, komu-nikacyjne, moralne, współdziałania, informatyczne i kreatywne13. Przejawem kompetencji kreatywnych nauczyciela jest zasygnalizowana wcześniej innowa-cyjność i nieszablonowość działań, zdolność do samokształcenia, elastyczność, mobilność i zdolności adaptacyjne. Do rozwijania i wzmacniania dyspozycji twórczych uczniów zdolny jest jedynie taki nauczyciel, który sam reprezentuje postawę twórczą. Jeśli nie podejmuje działań twórczych w konkretnej dziedzi-nie artystycznej czy naukowej, to dziedzi-niemożliwe jest, aby był kreatywny w swej działalności zawodowej. Chodzi tu o metodyczną pomysłowość nauczyciela, o stosowanie przez niego autorskich metod i procedur pracy z uczniem na lekcji, o elastyczność w dostosowywaniu zamiarów i planów dydaktycznych do zaistniałej sytuacji. Nauczyciel mający wspierać i wspomagać kreatywny rozwój ucznia sam musi być wyposażony w odpowiednie cechy osobowościowe i pre-dyspozycje do pełnienia roli pedagoga kreatywnego. Kompetentny, kreatywny nauczyciel szkolnych przedmiotów artystycznych legitymuje się rozległą wie-dzą z zakresu psychopedagogiki twórczości, rozwoju człowieka i dydaktyki.
Do podstawowych dyspozycji kreatywnego nauczyciela (przedmiotów indy-widualnych i zbiorowych) należą: wyobraźnia, kreatywność, ekspresja twórcza.
Kreatywny nauczyciel nie szuka gotowych rozwiązań problemów technicznych np. w grze na instrumentach, nie szuka gotowych scenariuszy zajęć (z zakresu muzyki, plastyki, wiedzy o kulturze), szablonów – ale tworzy własne, kreując twórczy warsztat pracy, wychodząc poza utarte schematy. Spostrzegawczość i bogata wyobraźnia otwierają nowe horyzonty i dają możliwość pokonywania gotowych (często mało skutecznych) wzorów i schematów. Twórcze myślenie, rozwijanie zainteresowania i zdolności kierunkowe rodzą pasję i zaangażo-wanie emocjonalne, które są niezbędne w pracy dydaktyczno-wychowawczej i animatorskiej. Największymi wrogami zawodu nauczycielskiego są rutyna i stagnacja. Empatia, poczucie humoru, otwartość na innowacje, dobre umie-jętności komunikacyjne i odwaga sprzyjają nieszablonowemu podejściu do zadań dydaktycznych, a także umożliwiają nauczycielowi nawiązywanie
do-13 K. Denek, O nowy kształt edukacji, Toruń 2012, s. 214–217.
167 Kreatywne cechy i kompetencje nauczyciela wychowania estetycznego…
brych relacji z uczniem. Dobry nauczyciel musi posiadać satysfakcjonujące poczucie własnej wartości. To podstawowy warunek odwagi bycia sobą i bycia autentycznym14.
Nauczyciel wyposażony w kompetencje kreatywne odznacza się otwar-tością, samodzielnym i co ważne – krytycznym myśleniem, które stymuluje uczestników procesu edukacyjnego i wychowuje ich do samodzielności. Jest świadom tego, że poprzez zachęcanie do samodzielnego rozwiązywania za-dań muzycznych, plastycznych motywuje do poszukiwań i baza-dań, rozwija i kształtuje szeroko rozumianą samodzielność, będącą warunkiem aktywno-ści poznawczej i twórczej. Dlatego niezwykle ważnym aspektem rozwoju ku kreatywności jest umiejętność i sposób formułowania poleceń oraz stawiania zadań przez nauczyciela (np. improwizacja muzyczna, spontaniczne działanie plastyczne). Powinny mieć one charakter problemów otwartych i dywergen-cyjnych, które nie ograniczają się tylko do jednej odpowiedzi, jednego rozwią-zania, ale dają możliwość poszukiwania i konstruowania różnych rozwiązań.
Uczeń, otrzymując zadanie dywergencyjne, musi uczynić krok w nieznane, wy-tworzyć coś, czego dotąd nie znał, czego dotąd nie było, zaproponować własne rozwiązanie. Zadanie takie nie tylko umożliwia, ale także prowokuje, a nawet stawia przed koniecznością dawania własnych pomysłów15.
Jednym z mierników efektywności pracy współczesnej szkoły jest nabycie przez uczniów postaw innowacyjnych i przygotowanie ich do życia w szybko zmieniającej się rzeczywistości, zgodnie z „hasłem”, że uczeń kreatywny w ob-szarze sztuki, będzie także osobą kreatywną w innych obszarach życia. Najbar-dziej cenne w procesie wzmacniania twórczych uczniów są opisane wcześniej przymioty nauczyciela. Nie bez znaczenia jest jednak sam klimat szkoły, o któ-rym decyduje poczucie swobody i wspierania, brak lęku przed ośmieszeniem, tolerancja dla dwuznaczności i sytuacji niepewnych. Z całą pewnością można stwierdzić, że twórcza jednostka potrzebuje sprzyjających warunków środo-wiskowych dla rozwoju i prezentacji swoich zdolności. Ważny jest tu klimat otoczenia motywujący do działania, sprzyjająca twórczości, pełna akceptacji i bezpieczeństwa atmosfera domu rodzinnego oraz wzmocnienie ze strony na-uczyciela, stosowanie na lekcjach nowatorskich metody nauczania, małe grupy uczniów w klasie, dostęp do nowoczesnych środków dydaktycznych, instru-mentów muzycznych, przyborów plastycznych itp. Dziecko kreatywne
w ob-14 Zob. G. Koć-Seniuk, A. Cichocki, Nauczyciel i uczniowie w dyskursie edukacyjnym, Białystok 2000, s. 241.
15 Zob. M. Staśkiewicz, Twórcza aktywność dziecka jako czynnik jego rozwoju, „Życie Szkoły”
1980, nr 10, s. 18.
168
szarze muzyki, plastyki, tańca itp. ma szansę także w życiu dorosłym być osobą twórczą, otwartą na nowe rozwiązania, umiejącą efektywnie pracować w grupie.
W każdej szkole z pewnością drzemie niewykorzystany potencjał twórczy w postaci wiedzy i zdolności innowacyjnych nauczycieli. Żeby go obudzić, trze-ba przede wszystkim promować zachowania twórcze grona pedagogicznego i zachęcać do niekończącego się procesu ulepszania. Szkoła, która jest inno-wacyjna, charakteryzuje się zarówno zdolnością do kumulowania i przekazy-wania wiedzy, kształtoi przekazy-wania określonych umiejętności, jak i efektywnością oraz sprawnością w procesach nauczania, wychowania kreatywnych jednostek.
Konkluzja
Tylko wszechstronnie przygotowany nauczyciel, weryfikujący swoją wiedzę i umiejętności, obdarzony pasją tworzenia i doskonalenia rzeczywistości, inspi-rujący uczniów do poszukiwania coraz lepszych rozwiązań, skłonny do działań nieszablonowych, otwarty na wszystko, co postępowe i twórcze – może tworzyć cenne z punktu widzenia wychowanków koncepcje działaniowe, może też być dla nich prawdziwym autorytetem.
Bibliografia
Bereźnicki F., Dydaktyka ogólna w zarysie, Koszalin 1994.
Czerpaniak-Walczak M., Aspekty i źródła profesjonalnej refleksji nauczyciela, Toruń 1997.
Denek K., O nowy kształt edukacji, Toruń 2012.
Frączek Z., Edukacja aksjologiczna wobec potrzeb współczesności, Rzeszów 2002.
Goffman E., Człowiek w teatrze życia codziennego, przeł. H. i P. Śpiewak, Warszawa 2000.
Jankowski Dz., Podmiotowe uczestnictwo w sztuce kreowania tożsamości osobowej jednostki, [w:] Sztuka i wychowanie, red. nauk. K. Pankowska, Warszawa 2002.
Karwowski M., Klimat dla kreatywności. Koncepcje, metody, badania, Warszawa 2009.
Kielar-Turska M., Jak pomagać dziecku w poznawaniu świata, Warszawa 1992.
Koć-Seniuk G., Cichocki A., Nauczyciel i uczniowie w dyskursie edukacyjnym, Białystok 2000.
Konaszkiewicz Z., Nauczyciel muzyki między rutyną a twórczością, „ISME” 1999, nr 4.
Łączyk M., Postawa twórcza nauczycieli jako warunek efektywnej szkoły, [w:] Nauczyciel, zawód, powołanie, pasja, red. S. Popek, A. Winiarz, Lublin 2009.
Rau K., Ziętkiewicz E., Jak zaktywizować uczniów. Burza mózgów i inne techniki w edukacji, Poznań 2000, s. 19.
Rozwijanie aktywności twórczej uczniów klas początkowych. Zarys metodyki, red. J. Kuja-wiński, Warszawa 1990.
Schultz R., Twórczość: społeczne aspekty zjawiska, Warszawa 1990.
Sołowiej J., Psychologia twórczości, Gdańsk 1997.
Staśkiewicz M., Twórcza aktywność dziecka jako czynnik jego rozwoju, „Życie Szkoły” 1980, nr 10.
Kreatywne cechy i kompetencje nauczyciela wychowania estetycznego…
Kreatywne cechy i kompetencje nauczyciela powszechnego wychowania estetycznego warunkiem twórczego rozwoju i samorealizacji uczniów Streszczenie: W artykule poddano wstępnej analizie kreatywne cechy i kompetencje za-wodowe nauczycieli przedmiotów artystycznych w szkołach ogólnokształcących jako deter-minanty rozwoju twórczych postaw, zachowań uczniów, ich samorealizacji. Przedstawiono też wielorakie wartości działań artystycznych i ich rolę w rozwoju dyspozycji kreatywnych wychowanków.
Słowa kluczowe: twórczy nauczyciel przedmiotów artystycznych w szkolnictwie ogólnokształcącym, cechy i kompetencje nauczycieli muzyki, plastyki, wiedzy o kulturze Creative Qualities and Competencies of a Mainstream Art Education Teacher as a Determinant of Creative Development and Self-Fulfillment of Students
Summary: The article is a pre-analysis of creative qualities and professional competences of art teachers in general education schools, as determinants of development of creative attitudes, behaviors and self-fulfillment of students. Furthermore, the work also presents the multiple values of artistic activities and their role in the development of creative dispo-sitions of students.
Keywords: creative art teacher in mainstream education, features and competences of music, art and cultural studies teachers
171 Agnieszka Hłobił