Pojęcie kreatywności nie jest, jak wspomniano wyżej, dobrze wyjaśnione w polskiej leksykografii. Zazwyczaj autorzy opracowań na ten temat odsy-łają do terminu twórczość. Częściej natomiast analizuje się słowo „kreacja”, które jest z pewnością bliskoznaczne „kreatywności”. Słownik wyrazów ob-cych i zwrotów obcojęzycznych podaje, że „kreować”, pochodzące od łaciń-skiego creatio, oznaczającego tworzenie (creare – tworzyć), znaczy: tworzyć, ustanawiać, wprowadzać, a w przypadku teatru – odtwarzać rolę scenicz-
106
ną1. Kreatywność jest więc utożsamiana z twórczością, z czym, biorąc pod uwa-gę dzisiejszy poziom wiedzy na ten temat, nie można się zgodzić.
Niektórzy znawcy tej problematyki podkreślają, że w językach zachodnich występuje tylko jedno słowo na określenie twórczości, a w języku polskim dwa – twórczość i kreatywność. M. Karwowski z Akademii Pedagogiki Specjalnej w pracy Zgłębianie kreatywności. Studia nad pomiarem poziomu i stylu twórczości prowadzi rozważania nad tymi pojęciami. Twierdzi, że nie są one tożsame. Twór-czość jest według niego pojęciem opisującym zjawisko społeczne, natomiast kre-atywność – cechą indywidualną człowieka. Twórczość łączy w sobie osobę twórcy z wytworem i społecznym odbiorem tego wytworu, a w przypadku kreatywności bardziej uzasadnione jest mówienie o potencjale do stworzenia czegoś w przy-szłości. Jest to coś w rodzaju obietnicy, która może, ale nie musi być spełniona2. Przez długie lata dominowała w polskiej literaturze następująca definicja:
„Twórczość to aktywność przynosząca wytwory dotąd nieznane, a zarazem spo-łecznie wartościowe”3. Obecnie występuje szerokie, humanistyczne i egalitarne spojrzenie na naturę twórczości, niekoniecznie wiążące się z powstaniem jakie-goś konkretnego produktu tego procesu. W takim rozumieniu twórcze może być nawet dziecko. Z kolei kreatywność może być określana jako twórczość bez dzieła (obrazu, kompozycji, wiersza). Swoistym dziełem kreatywności może być pomysł, dowcip czy nowa zabawa. Wynika z tego, że każda osoba twórcza jest jednocześnie kreatywna, ale istnieją osoby kreatywne, których nie można uznać za twórcze. Uprawnione jest zatem mówienie o twórczości F. Chopina, ale nie przysłowiowego Janka Muzykanta, czy dziecka wymyślającego rówieśnikom nową zabawę. Twórczość oznacza nie tylko coś nowego, ale zarazem cennego ze spo-łecznego punktu widzenia. Natomiast kreatywność jest cechą człowieka, a nie jego wytworu, czyli rzeczy. Kreatywny jest człowiek, a nie wytworzona przez niego rzecz. Kreatywna może być więc każda osoba, w tym również dziecko w wieku wczesnoszkolnym, a nawet przedszkolnym. Kreatywność – zdaniem M. Kar-wowskiego – może być traktowana jako wyjściowy, elementarny poziom twór-czości, jako warunek konieczny, ale niewystarczający dla działalności twórczej4. Badania pokazują, że osoby kreatywne zwykle mają też osiągnięcia twórcze.
Kreatywność zatem to, zdaniem K.J. Szmidta, „zdolność człowieka do w miarę częstego generowania nowych i wartościowych wytworów (rzeczy,
1 W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, wyd. IV, Warszawa 1968, s. 414.
2 M. Karwowski, Zgłębianie kreatywności. Studia nad pomiarem poziomu i stylu twórczości, Warszawa 2009, s. 17.
3 Ibidem.
4 Ibidem, s. 27.
107 Postrzeganie kreatywności nauczyciela przez studentów pedagogiki
idei, metod działania itd.)”5. Człowiek kreatywny to człowiek zdolny do ge-nerowania pomysłów, które czynią świat lepszym i piękniejszym. Nie można natomiast uznać za kreatywną działalność, która sprowadza się do wymyślania czegoś nowego, ale złego. Kreator bowiem „to synonim Boga lub człowieka czyniącego dobro, nie zaś złodzieja”6.
Stosunkowo klarowna wydaje się definicja twórczości sformułowana przez W. Okonia:
[To] proces działania ludzkiego dający nowe, oryginalne wytwory, oceniane w danym czasie jako społecznie wartościowe. Twórczość może przejawiać się w każdej dziedzinie działalności ludzkiej, zarówno artystycznej i naukowej, jak i organizacyjnej, technicznej, produkcyjnej i wychowawczej7.
Bardzo podobne sformułowanie można znaleźć również w Encyklopedii peda-gogicznej XXI wieku pod hasłem „twórcza aktywność”, gdzie czytamy: „Twórcza aktywność (z ang. creative activity) – wielostronna działalność ludzka, pole-gająca na tworzeniu nowych i oryginalnych wytworów ocenianych w danym czasie jako społecznie wartościowe”8. Natomiast sam termin „twórczość” defi-niowany jest w tej encyklopedii jako „działalność przynosząca wytwory (dzieła sztuki, wynalazki, sposoby spostrzegania świata, metody działania itd.) cechu-jące się nowością i wartością (estetyczną, użytkową, etyczną, poznawczą) mają-cą takie znaczenie przynajmniej dla podmiotu tworzącego”9. Występuje tu więc wyraźne poszerzenie rozumienia zarówno istoty produktu procesu twórczego, jak i jego wartości. Jeszcze dobitniej akcentuje to K.J. Szmidt, który mówi, że produktem procesu tworzenia może być:
[…] nie tylko dzieło sztuki, odkrycie naukowe, wynalazek techniczny czy nowa teoria naukowa, lecz również nowy sposób komunikowania się z innymi, nowa metoda działania, forma zabawy czy sposób postrzegania świata. Mogą nim być również nowe organizacje i stowarzyszenia społeczne, instytucje i placówki kulturalne, oświatowe, rekreacyjne itd.10
5 K.J. Szmidt, Pedagogika twórczości, Gdańsk 2007, s. 53.
6 Ibidem, s. 52.
7 W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, Warszawa 2004, s. 430.
8 Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, red. T. Pilch, t. 6, Warszawa 2007, s. 833.
9 Ibidem, s. 841.
10 K.J. Szmidt, Współczesne koncepcje wychowania do kreatywności nauczania twórczości: prze-gląd stanowisk polskich, [w:] Dydaktyka twórczości. Koncepcje – problemy – rozwiązania, red.
idem, Kraków 2003, s. 80.
108
Twórczość jest pojęciem wieloznacznym i trudnym do zdefiniowania.
Wspomniana wcześniej Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku zauważa na-wet, że w literaturze pedagogicznej i psychologicznej brak jest powszechnie przyjętej definicji tego terminu11. A K.J. Szmidt twierdzi, że „twórczość” jest stosunkowo nowym słowem, „[…] które pojawiło się w potocznym języku angielskim w końcu XIX wieku, a w słownikach języka angielskiego – dopiero w 1960 roku”12.
Twórczość stanowiła istotny przedmiot zainteresowań naukowych psycholo-gów amerykańskich. C.R. Rogers uważał np., że „twórczość to tyle samo, co pro-ces twórczy i działalność prowadząca do nowego wytworu, będącego wynikiem niepowtarzalnej osobowości twórcy z jednej strony i tworzywa […] z drugiej”.
Natomiast W.J. Stein definiuje ją jako „proces przynoszący nowy wytwór, ocenia-ny w określoocenia-nym czasie przez grupę jako trafocenia-ny i użyteczocenia-ny”. Z kolei J.P. Guilford traktuje twórczość jako proces rozwiązywania problemów, w którym przejawia się zdolność wytwarzania rozwiązań typu konwergencyjnego, dywergencyjnego i ich oceny. Inny psycholog amerykański E.P. Torrance widzi w twórczości „pro-ces zawierający w sobie takie zdolności, jak: wrażliwość na problemy, na elemen-ty brakujące, dysharmonię, wrażliwość pozwalającą na idenelemen-tyfikację trudności, niewiadomych w sytuacjach problemowych”. Jeszcze inaczej twórczość pojmuje A. Maslov, a mianowicie mówi on o dwóch jej typach. Pierwszy to twórczość pojmowana jako unikalny talent, właściwy tylko niektórym ludziom, i drugi to twórczość jako proces aktualizacji rozwoju swojego „ja” w kontakcie z rze-czywistością13. J.P. Guilford również wyróżnia dwa rodzaje aktywności twórczej:
– aktywność twórczą pierwotną polegającą na spontanicznej aktywności twór-czej […], która jest cechą wielu ludzi;
– aktywność twórczą wtórną, opartą na specjalnych uzdolnieniach i talentach, wymagającą pracowitości, dyscypliny i cierpliwości oraz opanowania odpo-wiednich technik i narzędzi pracy. Znajduje ona wyraz w wytworach o dużej wartości naukowej lub artystycznej14.
Polski psycholog E. Nęcka wyszczególnia natomiast cztery poziomy twórczości:
11 Encyklopedia pedagogiczna…, op. cit., s. 841.
12 K.J. Szmidt, Pedagogika twórczości, op. cit., s. 49.
13 Przytoczone definicje twórczości psychologów amerykańskich znajdują się w pracy T. Kło-sińskiej, Droga do twórczości. Wdrażanie technik Freineta, Kraków 2000, s. 14–15.
14 Encyklopedia pedagogiki XXI wieku, op. cit., s. 834.
109 Postrzeganie kreatywności nauczyciela przez studentów pedagogiki
1. Twórczość „płynną”, która jest tylko zadatkiem i możliwością innych ro-dzajów (poziomów) twórczości. Jej istotą jest ideacja, czyli zdolność do wytwarzania nowych pomysłów;
2. Twórczość skrystalizowana, czyli wykorzystywanie potencjalnych zdol-ności ideacyjnych w dążeniu do obranego celu lub w procesie rozwią-zywania problemu;
3. Twórczość dojrzałą, polegającą na podejmowaniu ważnych celów lub problemów i na wypracowywaniu rozwiązań, którym ze społecznego punktu widzenia można nadać status dzieł twórczych;
4. Twórczość wybitną, którą można określić, jako szczególny rodzaj twór-czości dojrzałej, prowadzący do dzieł zmieniających w istotny sposób daną dziedzinę życia15.
Na koniec warto jeszcze przytoczyć definicję sformułowaną przez W. Ta-tarkiewicza, który twierdził, że „twórczość jest to każde działanie człowieka wykraczające poza prostą percepcję”16.
W polskiej literaturze pojęcie kreatywności pojawiło się później niż pojęcie twórczości i obecnie choć oba nie są z sobą utożsamiane przez przedstawicieli nauki, to w języku codziennym często używa się ich zamiennie. Na potrzeby roz-ważań zawartych w tym materiale zostanie przyjęty pogląd, że twórczość i kre-atywność to pojęcia bliskie sobie, ale nie tożsame. Twórczość będzie zatem rozu-miana jako „działalność przynosząca wytwory (dzieła sztuki, wynalazki, sposoby spostrzegania świata, metody działania itp.) cechujące się nowością i posiadające pewną wartość, przynajmniej dla samego podmiotu tworzącego”, a kreatywność jako „otwartość na wszelkie działania, zdolność do generowania pomysłów”17. Kreatywność, pochodząca od słowa „kreacja”, pozostaje w bliskim związku z terminem „autokreacja”, który obejmuje:
– proces stwarzania samego siebie (stwarzania swojego wizerunku);
– proces realizacji tkwiących w nas możliwości (wykorzystywanie zdol-ności, talentów do kreowania siebie);
– proces realizacji pewnej idei samego siebie (kreowanie siebie zgodnie ze swoimi ideami, celami odnośnie do samego siebie18.
Kreatywność pozostaje również w bliskim związku z innowacyjnością. Po-wiązanie tych pojęć dobrze wyjaśnia M.A. West. Jeśli kreatywność rozumiemy
15 E. Nęcka, Psychologia twórczości, Gdańsk 2001, s. 217–218.
16 T. Kłosińska, Droga do twórczości…, op. cit., s. 16.
17 D. Gmitrowicz, J. Jędrzejczak, Od kreatywności do innowacji, Pakiet Edukacyjny Pozaformal-nej Jakości Projektu, Część 7, Warszawa 2014, s. 11–12.
18 A. Minczanowska, Kreatywność jako wartość i cel edukacji, [w:] Edukacja kreatywna, red.
E.A. Zwolińska, Bydgoszcz 2005, s. 25.
110
jako „tworzenie nowych rozwiązań w procesie nauki i pracy – stała tendencja do generowania wartościowej nowości”, to innowacyjność oznacza „wprowa-dzanie tych rozwiązań do praktyki”19. Ludzie kreatywni zatem generują pomy-sły, a innowatorzy wprowadzają je w życie.