Asyryjski Kościół Wschodu

Kościół Wschodu26 nie był reprezentowany na soborze efeskim, stąd jego członków zaczęto nazywać „nestorianami”27 lub „duofizy-tami” – błędnie posądzając ich o wiarę w Chrystusa w dwóch róż-nych osobach28, gdy w rzeczywistości wierzyli oni, że Jezus „ma dwie natury w jednej osobie”29. Pomimo skonfliktowania ze szkołą aleksandryjską, Kościół Wschodu potężniał w imperium perskim30

– z jednej strony dzięki konwersjom31, z drugiej dzięki masowej ucieczce chrześcijan opuszczających terytoria rzymskie32. Kolejni królowie perscy mieli różny stosunek do nowej religii – prześla-dowania zdarzały się, lecz okresy spokoju między nimi pozwalały chrześcijanom w Persji na organizację ich Kościoła jako

niezależ-25Ibidem, s. 16–20.

26 Kościół Wschodu – od 1976 roku Asyryjski Kościół Wschodu. Cyt. za: J. Jo-seph, The Modern Assyrians of the Middle East: Encounters with Western Christian

missions, archaeologists, and colonial power, Leiden–Boston–Köln 2000, s. 1.

27 Nestorianami sami zainteresowani nazywali się aż do XIX wieku. J. Joseph,

The Modern Assyrians…, s. 2.

28 W wyniku dialogu teologicznego ustalono, że nieporozumienie wynikało z użytego języka teologicznego. R.G. Roberson, Chrześcijańskie Kościoły

Wschod-nie, Bydgoszcz 1998 (oryg. ang. 1995), s. 33–34.

29 S. Rassam, op. cit., s. 21. Większość wiadomości na temat tego Kościoła pocho-dzi od katolickich bądź protestanckich autorów. A.S. Atiya, op. cit., s. 209.

30Więcej o dziejach tego Kościoła w Persji zob. A.S. Atiya, op. cit., s. 218–221.

31 W okresie abbasydzkim (750–1258) był to zdecydowanie Kościół wieloetnicz-ny. Zob. więcej H. Murre-van den Berg, Chaldeans and Assyrians: the Church of the

East in the Ottoman Period, [w:] The Christian Heritage of Iraq. Collected Papers from the Christianity of Iraq I–V Seminar Days, red. E. Hunter, Piscataway 2009, s. 148.

nego od sąsiedniego imperium bizantyńskiego. Z czasem stali się Kościołem narodowym, cieszącym się większą wolnością i bliższy-mi relacjabliższy-mi z sasanidzkim szahem. Wysyłali nawet bliższy-misje do Indii, Chin, Iranu, Azji Centralnej, Zatoki Perskiej, Jemenu czy na Soko-trę33. W miejscach, do których docierali, zakładali szkoły, szpitale oraz klasztory34.

Potężny cios zadał Kościołowi wschodniosyryjskiemu Timur Chromy35, znany też jako Tamerlan, który w latach 1370–1405 na czele ord koczowników ze stepów podbił większość Azji Środ-kowej, Iranu, Iraku i Zakaukazia. Nawet Bagdad został wtedy zrównany z ziemią. Okrutne prześladowania, jakich ofiarą padli Asyryjczycy, spowodowały, że z wyjątkiem Kościoła malabarskiego w południowych Indiach wszystkie ich misje zostały unicestwione36.

Przeżyli ci, którzy przewędrowali w trudnodostępne regiony gór Hakkari, rozciągające się między jeziorem Urmia a jeziorem Wan. Na peryferiach państwa Osmanów plemiona asyryjskie37 by-ły relatywnie bezpieczne; tam przetrwaby-ły kolejne stulecia, odpie-rając ataki Kurdów38 i nie poddając się próbom konwersji ze strony katolickich misjonarzy39. Między rokiem 1500 a 1800 w asyryjskich klasztorach powstawały setki manuskryptów (do dziś przetrwało około 200040), a mimo to do XIX wieku o wschodnich Asyryjczykach

33 Więcej o organizacji oraz działalności tego Kościoła zob. D. Wilmshurst,

The Ecclesiastical Organisation of the Church of the East 1318–1913, Louvain 2000.

34Szczegółowo o misjach Kościoła Wschodu zob. A.S. Atiya, op. cit., s. 222–229.

35R. Haddad, Syrian Christians in Muslim Society. An Interpretation, Princeton 1970, s. 9.

36 A.S. Atiya, op. cit., s. 229.

37 Hakkari stanowiły głównie kurydyjskie terytorium, lecz relatywną niezależ-ność udało się zachować asyryjskim plemionom Dżilu, Tiari, Berwari, Thuma, Baz i Diz. H. Murre-van den Berg, op. cit., s. 149. Asyryjscy wodzowie

(maliko-wie) podlegali patriarsze, który odpowiadał za kontakty z kurdyjskimi

przywód-cami plemiennymi, jak również sułtanem tureckim i szachem perskim. M. Rzepka,

Kurdyjskie i asyryjskie projekty niepodległościowe w kontekście konferencji pary-skiej 1919–1920: transkulturowa historia Kurdystanu, [w:] Kurdystan. Perspektywy badawcze, red. M. Hałaburda, M. Rzepka, Kraków 2018.

38 Pierwszy poważny rozłam między Kurdami a Asyryjczykami miał miejsce w 1843 roku, kiedy na wioski chrześcijańskie napadły górskie plemiona pod wo-dzą Badr Chana z Bochtanu, dążącego do zjednoczenia Kurdystanu. Wiele tysięcy Asyryjczyków uciekło wtedy do Rosji na Kaukaz. A.S. Atiya, op. cit., s. 244.

39 H. Aboona, Assyrians, Kurds, and Ottomans: Intercommunal Relations on the

Periphery of the Ottoman Empire, Amherst–New York 2008, s. 3–4.

40 Więcej o treści tych manuskryptów zob. H. Murre-van den Berg, op. cit., s. 150–155.

92 Współczesna diaspora asyryjsko-aramejska w Szwecji pamiętał jedynie Rzym; narody Zachodu nie wiedziały nawet o ich istnieniu. Do „odkrycia” wspólnoty doszło w 1820 roku przez Claudiusa Jamesa Richa, przedstawiciela Brytyjskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej, który zwiedził miejsce starożytnej Niniwy. Systematyczne badania zaczął prowadzić tam Austen H. Layard41. „Starożytni protestanci Wschodu”42 zainteresowali najpierw bry-tyjskich, a potem amerykańskich misjonarzy43.

Choć zachodnie misje wytworzyły wiele napięć w regionie, wewnętrznych konfliktów i schizm44, to zostawiły również cenne dziedzictwo45. Dzięki centrom edukacyjnym założonym przez mi-sjonarzy, zwłaszcza amerykańskim misjom protestanckim w Ur-mii, które działały od 1831 roku, stopniowo rósł poziom alfabety-zacji wśród miejscowych chrześcijan – niektórzy szacują, że przed I wojną światową nawet 80 proc. Asyryjczyków, zarówno mężczyzn, jak i kobiet, potrafiło czytać i pisać46. Amerykańscy protestanci do-prowadzili też do standaryzacji dialektu urmijskiego (suret), przy-wieźli prasę drukarską i zaczęli wydawać prasę religijną i świec-ką, tłumaczenia Pisma Świętego, ale też czasopisma jak „Zahrire d-Bahra” („Promienie Światła”, 1849–1915). Katoliccy i prote-stanccy misjonarze umożliwili swoim podoopiecznym odwiedzi-ny, studia i pracę w Ameryce i Europie, zwłaszcza w Rzymie, Pa-ryżu i Londynie. W rezultacie Asyryjczycy zaczęli inaczej patrzeć na świat i swoich muzułmańskich sąsiadów47.

Masakry w czasie I wojny światowej i deportacje zniszczyły miej-scową populację chrześcijańską. W 1925 roku Liga Narodów przy-

41 A.H. Layard, W poszukiwaniu Niniwy, Warszawa 1983 (ang. org. 1849).

42 Członkowie Kościoła Wschodu byli tradycyjnie antypapiescy, w ich kościołach nie było ikon, a jedynie proste krucyfiksy. A.S. Atiya, op. cit., s. 241–242.

43 Por. A.H. Becker, Revival and Awakening. American Evangelical Missionaries

in Iran and the Origin of Assyrian Nationalism, Chicago–London 2015.

44 Hirmis Aboona pisze, że podziały między Asyryjczykami są w dużej mierze zasługą misjonarzy, zwłaszcza francuskich, którzy – w świetle zakazu nawracania muzułmanów – zachęcali „nestorian” do konwersji na katolicyzm, często stosując łapówki i preferencyjne traktowanie konwertytów. Idem, op. cit., s. 71–74.

45 W czasie działania misji amerykańskich Asyryjczycy w Iranie nie tylko opa-nowali różne języki europejskie (angielski, niemiecki, francuski, rosyjski), ale roz-winęli także kulturę, np. wystawiali sztuki teatralne. E. Naby, Theater, Language

and Inter-Ethnic Exchange: Assyrian Performance before World War I, „Iranian

Studies”, Vol. 40, No. 4, wrzesień 2007, s. 503.

46 A. Ishaya, From Contributions to Diaspora: Assyrians in the History of Urmia,

Iran, „Journal of Assyrian Academic Studies”, Vol. 16, No. 1, 2002, s. 24.

47 H. Murre-van den Berg, From a Spoken to Written Language: The Introduction

and Development of Literary Urmia Aramaic in the Nineteenth Century, Leiden

znała Hakkari Turcji. Wielu Asyryjczyków zostało wówczas prze-siedlonych do Iraku. Gdy ten ogłosił niepodległość w 1932 ro- ku, król Fajsal odwodził patriarchę asyryjskiego, Mar Szimuna, przed internacjonalizowaniem kwestii asyryjskiej – ten jednak nie porzucił politycznych ambicji dotyczących utworzenia państwa asyryjskiego48. Wygnany do Chicago promował asyryjską histo-rię i tożsamość aż do 1973 roku, m.in. na forum ONZ49. Jego na-stępcy na patriarszym tronie, w tym wybrany w 2015 roku Mar Gewargis III Sliwa, pozostali wierni asyrianizmowi. Współcześnie członkowie Asyryjskiego Kościoła Wschodu, zwłaszcza ci żyjący w Stanach Zjednoczonych, stanowią najaktywniejszą grupę pro-mującą asyryjski nacjonalizm, asyryjską emancypację, asyryjskie prawa terytorialne oraz idee panasyryjskie. Działają również na ni-wie praw członi-wieka oraz nagłaśniają przejawy dyskryminacji, któ-re spotykają ich współwyznawców50.