Wielokulturowość po szwedzku

Polityka wielokulturowości w Szwecji ewoluuje pod wpływem sytuacji. Politykę tę można rozpatrywać na dwóch poziomach: oficjalnych dokumentów oraz praktyki społecznej58. Jej specyfika wynika przede wszystkim z rozbudowanej opieki socjalnej, która obejmuje nie tylko obywateli, ale również przebywających legalnie na terenie Szwecji obcokrajowców.

Historycznie najliczniejsze mniejszości zamieszkujące Szwecję pochodziły z Niemiec oraz innych krajów skandynawskich – Danii i Norwegii. Obecnie pięć wspólnot cieszy się w Szwecji statusem uznawanych mniejszości narodowych (Saamowie59, Romowie, Ży-dzi, Finowie oraz Tornedalianie60); obok nich obecni są także imi-granci, spośród których gros stanowią azylanci i uchodźcy z te-renów byłej Jugosławii i Bliskiego Wschodu. Wielokulturowość w Szwecji ma korzenie głównie w potrzebie unormowania przez państwo stosunków z przybyszami spoza Europy61. Wraz z napły-wem tych ostatnich rodowici Szwedzi zrzeszeni w związkach za-wodowych coraz głośniej deklarowali, że boją się utraty pracy.

57 Members and parties, http://www.riksdagen.se/en/members-and-parties/, www.riksdagen.se/en/members-and-parties/, data odczytu 3 stycznia 2018.

58 A. Gromkowska-Melosik, Mniejszość muzułmańska w Szwecji: Między

ekstre-mistycznym izolacjonizmem a procesami reprodukcji ekonomicznej, „Studia

Eduka-cyjne” 26, 2013, s. 67.

59 Inaczej Lapończycy – potomkowie pierwotnych mieszkańców Skandynawii.

60 Potomkowie Finów, którzy osiedli w okolicach doliny Torne w północnej Szwecji. Zob. więcej S. Lipott, The Tornedalian Minority in Sweden. From

Assimila-tion to RecogniAssimila-tion: A „Forgotten” Ethnic and Linguistic Minority, 1870–2000,

„Im-migrants & Minorities. Historical Studies in Ethnicity, Migration and Diaspora”, Vol. 33, No. 1, 2015.

61 M. Banaś, Fenomen wielokulturowej Skandynawii, [w:] Wzory

wielokulturowo-ści we współczesnym świecie, red. K. Golemo, T. Paleczny, E. Wiącek, Kraków 2006,

64 Współczesna diaspora asyryjsko-aramejska w Szwecji Jednocześnie przez szwedzkie gazety przetaczała się dyskusja na temat praw mniejszości i imigrantów, w której najgłośniejszym echem odbijały się artykuły Davida Szwarza62. Debata ta skłoniła szwedzki rząd do przeprowadzenia „dochodzenia w sprawie imi-grantów” (Invandrarutredningen), które trwało od 1968 do 1974 ro-ku. Raport końcowy podkreślał, że państwo nie powinno zmuszać mniejszości do porzucenia ich języka i kultury63.

Istotę szwedzkiego wydania wielokulturowości stanowi rozwi-nięty system integrowania imigrantów ze społeczeństwem przyj-mującym. Choć nie można mówić o oficjalnej polityce asymila-cji, Szwedzi oczekują, że imigrant, który otrzymuje od państwa pomoc w zakresie mieszkaniowym, językowym czy zawodowym, zechce przyjąć szwedzkie wartości i zachowania charakterystyczne dla rdzennych mieszkańców, ergo upodobni się do rodowitych Szwe-dów, zachowując przy tym swoją tożsamość64. Papierkiem lakmuso-wym integracji ma być znalezienie i utrzymanie przez imigranta pra-cy zarobkowej65. Jednocześnie obowiązuje w pewnym sensie dyskurs o imigrantach jako osobach „jeszcze niezintegrowanych”. Irene Mo-lina pisze, że „w Szwecji integracja jest zawsze opisywana w kate-goriach ewolucyjnych – stawania się członkiem społeczeństwa”66.

Na początku XX wieku Szwedzi nie widzieli potrzeby, żeby kon-trolować imigrację do ich kraju. Dopiero pod koniec I wojny świa-towej zaczęli od przybywających obcokrajowców wymagać pasz-portów, wiz i pozwoleń na pobyt; wtedy też powstało szwedzkie prawo deportacyjne. W latach międzywojennych wprowadzo-no zakaz osiedlania się ludwprowadzo-ności kolorowej na obszarze Szwecji67,

62 Urodzony w Polsce były więzień obozów koncentracyjnych, emigrował do Szwecji na początku lat 50. XX wieku, gdzie dekadę później na łamach naj-ważniejszego szwedzkiego dziennika „Dagens Nyheter” przypominał Szwedom o konsekwencjach antysemityzmu, apelując o lepszą ochronę praw mniejszości. Inni ważni publicyści propagujący wielokulturowość w Szwecji to: Inga Gottfarb, Amadeo Cottio, Voldemer Kiviaed, Géza Thinsz i Lukasz Winiarski. Zob. więcej: H. Román, En invandrarpolitisk oppositionell: debattören David Schwarz syn på

svensk invandrarpolitik åren 1964–1993, Uppsala 1994.

63 L. Camauër, Ethnic Minorities and their Media in Sweden. An Overview of the

Media Landscape and State Minority Media Policy, „Nordicom Review” 2, 2003, s. 74.

64 A. Kobierecka, op. cit., s. 42.

65 K. Borevi, op. cit., s. 711.

66 I. Molina, Intersektionella rumslighter, „Tidskrift för genusvetenskap” 3, 2007, s. 7–21. Cyt. za: J. Mack, op. cit., s. 175.

67 D.S. Nordin, A Swedish dilemma: a liberal European nation’s struggle with racism

Romów zaś uznano za personae non grata – zmieniło się to dopie-ro w 1954 dopie-roku. Wraz z II wojną światową nasiliła się imigracja do Szwecji. Od lat 50. XX wieku, gdy powstał wspólny wolny ry-nek nordycki, aż do lat 70. większość imigrantów napływających do Szwecji pochodziła z państw skandynawskich. Do tej pory przy-bysze z krajów nordyckich są traktowani w Szwecji preferencyjnie ze względu na podobieństwo kulturowe i dziejowe, m.in. łatwiej im otrzymać szwedzkie obywatelstwo68.

Po inwazjach Związku Radzieckiego na Węgry (1956) oraz Czechosłowację (1968) Szwecja przyjęła politycznych uchodźców z tych krajów. Dodatkowo w latach 60. XX wieku zwiększyła się imigracja zarobkowa – głównie z Grecji i Turcji; na początku przy-bywali etniczni Turcy z terenów wiejskich69, dopiero potem do-łączyli do nich przedstawiciele mniejszości religijno-etnicznych. Odpowiedzią na to było powołanie w 1968 roku Szwedzkiej Rady ds. Imigracji, odpowiedzialnej za politykę imigracyjną. Dyspono-wała ona narzędziami o charakterze zewnętrznym (wizy) oraz we-wnętrznym (prawo pobytu i pracy)70. W tamtym okresie imigrant mógł uzyskać prawo stałego pobytu już po dwóch latach, obywatel-stwo zaś po pięciu. Szwedzi w pracownikach tymczasowych widzieli potencjalnych obywateli i chętnie ich zatrudniali. Zmienił to dopiero kryzys paliwowy z lat 70. XX wieku; wprowadzone w 1973 roku pra-wo nakazywało szwedzkim pracodawcom opłacać cudzoziemskim pracownikom 240-godzinny kurs języka szwedzkiego, co miało pro-wadzić do zatrudniania przede wszystkim rodowitych Szwedów71.

W 1975 roku na wniosek na parlamentarnej Komisji ds. Imi-grantów Riksdag przyjął uchwałę o wytycznych szwedzkiej poli-tyki imigracyjnej72. Tym samym zadecydował, że Szwecja ma być

68 Reguluje to ustawa o cudzoziemcach z 2005 roku. Por. Utlänningslag (2005:716), http://rkrattsbaser.gov.se/sfst?bet=2005:716, data odczytu 3 stycznia 2018. Jest ona najnowszą wersją wielokrotnie zmienianej ustawy o cudzoziemcach z 1927 roku. Prawny system przyjęć cudzoziemców opiera się na niej oraz na ustawie o de-portacji z 1914 roku. J.W. Dacyl, Podstawy prawne szwedzkiej polityki migracyjnej

i uchodźczej, [w:] Imigranci i społeczeństwa przyjmujące, red. J.E. Zamojski,

War-szawa 2000, s. 76–106.

69 Ch. Westin, Young People of Migrant Origin in Sweden, „The International Migration Review”, Vol. 37, No. 4, zima 2003, s. 987.

70 A. Geddes, The Politics of Migration and Immigration in Europe, London 2003, s. 107–108.

71 Ibidem, s. 108.

72 Regeringens proposition om riktlinjer för invandrar – och minoritetspolitiken m. m. Proposition 1975:26, https://data.riksdagen.se/fil/901A899E-1277-496B-9552- E70BCF5C3783, data odczytu 3 stycznia 2018.

66 Współczesna diaspora asyryjsko-aramejska w Szwecji wielokulturowa. Jako pierwszy na świecie przyznał prawa wy-borcze cudzoziemcom. Legalni imigranci przebywający w Szwecji przynajmniej trzy lata zyskali możliwość głosowania w wyborach lokalnych i regionalnych73; skorzystali z niej rok później. Cudzo-ziemcom zagwarantowano też prawo do pomocy tłumacza i do in-formacji74.W tej fazie szwedzka polityka integracyjna bazowała na trzech założeniach: równości (imigranci przebywający na stałe w Szwecji mieli mieć dostęp do tych samych praw i przywilejów co Szwedzi), wolności wyboru (w zakresie życia prywatnego pozo-stawiono imigrantom wolny wybór co do wierności własnej toż-samości kulturowej i zwyczajom), partnerstwa (zakładano, iż nie-zależnie od potencjalnej integracji ze społeczeństwem szwedzkim czy też pozostawaniu wiernym własnym ideałom i wartościom, za-chowanie imigrantów nie powinno stać w sprzeczności z warto-ściami uznawanymi w społeczeństwie szwedzkim)75.

W latach 70. XX wieku wśród przybywających do Szwecji dominowali uchodźcy i ich rodziny z Bliskiego Wschodu oraz Ame-ryki Łacińskiej76. To wówczas miał miejsce napływ Asyryjczyków/ Aramejczyków poszukujących azylu z powodu prześladowań reli-gijnych. Od lat 80. przybywali masowo Kurdowie szukający schro-nienia przed prześladowaniami politycznymi. Imigracja etnicz-nych Turków i Asyryjczyków/Aramejczyków przybrała charakter łączenia rodzin77. Pod koniec lat 80. pojawili się azylanci z Somalii, Kosowa oraz państw byłego bloku radzieckiego, w latach 90. zaś do Szwecji dotarły tysiące uchodźców, głównie z byłej Jugosławii (od 1991 roku trwała tam wojna domowa). Miasta powoli przelud-niały się, co skutkowało niezadowoleniem rodowitych Szwedów z faktu, iż imigrantom tak łatwo korzystać z opieki państwa – roz-wijała się ksenofobia i rasizm. Pojawiły się swoiste „imigracyjne getta”, których mieszkańcy spotykali się z niechęcią

społeczeń-73 Ibidem. Por. P. Pogodzińska, Integracja i przeciwdziałanie dyskryminacji

imi-grantów na szwedzkim rynku pracy, http://www.isp.org.pl/uploads/filemanager/

dyskryminacjamigrantownarynkupracy-Szwecja.pdf, data odczytu 3 stycznia 2018.

74 E. Muciek, op. cit., s. 56.

75 A. Kobierecka, op. cit., s. 234.

76 Ch. Westin, E. Dingu-Kyrklund, Immigration and integration of immigrants and

their descendants: the Swedish approach, [w:] The Integration of Immigrants in Eu- ropean Societies: National Differences and Trends of Convergence, red. F. Heckmann,

D. Schnapper, Stuttgart 2003, s. 105.

stwa przyjmującego. Zaostrzono politykę imigracyjną, w 1997 ro-ku przyjęto nową uchwałę imigracyjną78, w 1998 roku utworzono Narodowe Biuro Integracyjne (Integrationsverket)79, odpowiedzial-ne za tworzenie specjalnych programów integracyjnych80. Część rozwiązań wymuszało wstąpienie Szwecji do Unii Europejskiej.

W drugiej dekadzie XXI wieku do Szwecji przybywają uchodź-cy z ogarniętego wojnami i kryzysami Bliskiego Wschodu, z Afryki i Azji Środkowej. W 2013 roku Urząd ds. Migracji przyznał prawo stałego pobytu wszystkim Syryjczykom i bezpaństwowcom, którzy uciekli przed wojną domową w Syrii. Jednak już dwa lata później, w 2015 roku, rząd szwedzki wprowadził czasowe kontrole na gra-nicach tłumacząc decyzję tym, że tylko w tym roku do kraju przy-było 163 tys. azylantów w poszukiwaniu schronienia (w tym ponad 51 tys. Syryjczyków), tj. niemal dwa razy więcej niż w roku 1992, gdy trwała wojna w byłej Jugosławii. Był to również bardzo duży skok w porównaniu do roku poprzedniego (2014), gdy liczba za-rejestrowanych imigrantów wyniosła 81 tys. Tak duża liczba osób przybyłych w bardzo krótkim czasie powoduje olbrzymie proble-my mieszkaniowe i generuje szereg dylematów, m.in. związanych z obsługą osób małoletnich, które przybywają bez opieki; w 2015 ro- ku było ich już ponad 35 tys.81

Szwedzka procedura azylowa jest dość prosta i przejrzysta (ob-razuje ją Rysunek 4), co można traktować jako swoistą zachętę

78 W jej świetle imigranci powinni być traktowani jako grupa tylko przez pierw-sze lata po przyjeździe. Nowa polityka ma za zadanie wspieranie i integrację jed-nostek, ochronę wartości demokratycznych i praw kobiet, przeciwstawienie się dyskryminacji oraz rasizmowi. Podkreślono odpowiedzialność imigrantów za ich sytuację w Szwecji. Por. Regeringens proposition. Sverige, framtiden och mån-gfalden – från invandrarpolitik till integrationspolitik 1997/98:16, https://www. regeringen.se/49bba3/contentassets/6cf1db3cc2254ab8a3e70038272f09e4/sverige--framtiden-och-mangfalden---fran-invandrarpolitik-till-integrationspolitik, data od-czytu 3 stycznia 2018.

79 Immigration Policy in Sweden: Part Two, „Borderless Adventures”, 16.12.2012, http://borderlessadventures.com/article/immigration-policy-in-sweden-part--two-303, data odczytu 3 stycznia 2018.

80 UN Committee on the Elimination of Racial Discrimination Report, 22.08.2000, http: //sim.law.uu.nl/SIM/CaseLaw/uncom.nsf/804bb175b68baaf7c125667f004cb333/fe-5e70d4eac0aa12c125698300368cfc?OpenDocument, data odczytu 3 stycznia 2018.

81 OECD, Working Together: Skills and Labour Market Integration of Immigrants

and their Children in Sweden, Paris 2016,

http://www.oecd.org/publications/wor- king-together-skills-and-labour-market-integration-of-immigrants-and-their--children-in-sweden-9789264257382-en.htm, data odczytu 3 stycznia 2018.

68 Współczesna diaspora asyryjsko-aramejska w Szwecji

do składania aplikacji przez imigrantów. W 2016 roku wprowadzo-no wybiórcze sprawdzanie tożsamości, które miało zredukować liczbę osób starających się o azyl w Szwecji – głównie z Iraku i Sy-rii. Szwedzkie władze zdają sobie jednak sprawę, że jest to doraźny sposób na poradzenie sobie z problemem zbyt dużej imigracji; tyl-ko wypracowanie spójnych i efektywnych metod integracji umoż-liwi osiągnięcie długoterminowego sukcesu.

W ostatnich latach wiele uwagi poświęcono kwestii poprawie-nia efektywności polityki integracji imigrantów i wdrożono szereg zmian. W 2010 roku powstał specjalny program wprowadzający, który miał za zadanie zapewnić środki na utrzymanie imigranta przez dwa lata po otrzymaniu przez niego pozwolenia na pobyt. Zawiera on element przymusu – uczestnictwo w programie jest Rysunek 4 Schemat obrazujący szwedzką procedurę azylową

Źródło: Opracowanie na podstawie https://sweden.se/wp-content/uploads/2016/ 04/asylum-process.png, data odczytu 24 maja 2018.

obowiązkowe dla tych, którzy nie są w stanie sami się utrzymać82. Dodatkowo główna odpowiedzialność za koordynację czynności integracyjnych została przeniesiona na Urzędy ds. Pośrednictwa Pracy (Arbetsförmedlingen). Pomimo szerokiego poparcia społecz-nego dla tych zmian, nie można nie zauważyć rosnącej opozycji, w której prym wiodą Szwedzcy Demokraci. Do tej pory udało się im zmienić dyskurs polityczny z oscylującego wokół kwestii po-mocy uchodźcom i udzielania azylu na krytykujący Socjaldemo-kratów za zbyt duże wydatki na programy integracyjne. Novum stało się też odejście przez prawicę od narracji skupionej na ra-sie na rzecz podkreślania różnic kulturowych między „Szwedami” a „imigrantami”, zwłaszcza tymi wyznającymi islam83.

Wykres 1 Liczba aplikacji o azyl w Szwecji złożonych w latach 2013–2017

Źródło: https://www.migrationsverket.se/English/About-the-Migration-Agency/ Facts-and-statistics-/Statistics.html, data odczytu 24 maja 2018.

82 Polityka Szwecji jest w tym względzie dużo bardziej liberalna niż innych państw europejskich. Imigrantom, którym nie uda się znaleźć pracy, nie grożą żad-ne sankcje. Jedyżad-ne co muszą, to spotykać się z wyznaczonymi urzędnikami. Sam udział w programie gwarantuje otrzymanie środków; uczestnicy nie mają obo-wiązku zdawać żadnych testów z języka czy kultury Szwecji. Ci, którzy nie mo-gą wziąć udziału w programie, nie są narażeni na wydalenie z kraju. K. Borevi,

op. cit., s. 716.

83 Zob. więcej Ch. Green Pedersen, P. Odmalm, Going Different Ways?

Right--wing parties and and the immigrant issue in Denmark and Sweden, [w:] Immigra-tion and IntegraImmigra-tion Policy in Europe: Why Politics – and the Centre-Right – Mat-ter, red. T. Bale, London–New York 2009, s. 62. Dobrym przykładem szerzenia

islamofobii przez Szwedzkich Demokratów jest spot reklamowy partii ukazujący zmierzającą po zasiłek biedną szwedzką emerytkę, którą wyprzedzają agresyw-ne muzułmanki w burkach pchające dziecięce wózki: https://www.youtube.com/ watch?v=pumIT31qqQQ.

70 Współczesna diaspora asyryjsko-aramejska w Szwecji Wykres przedstawiający zmieniające się liczby imigrantów do-brze obrazuje narastanie tendencji w latach 2013–2015 i ogranicze-nie imigracji w roku 2016, które było spowodowane wprowadze-niem w listopadzie 2015 roku tymczasowego prawa utrudniającego łączenie rodzin84. Według Daniela Hedlunda oznacza to zaostrze-nia szwedzkiego prawa imigracyjnego, ale nie oznacza zboczezaostrze-nia z kursu. Prognozy na rok 2018 mówią o 25–65 tys. azylantów85.

Aktualną strukturę największych mniejszości narodowych w Szwecji obrazuje Tabela 1:

Tabela 1 Mniejszości narodowe w Szwecji w 2017 roku

Lp. Kraj pochodzenia Liczba

1 Syria 172 258 2 Finlandia 150 877 3 Irak 140 830 4 Polska 91 180 5 Iran 74 096 6 Somalia 66 369 7 była Jugosławia 65 877 8 Bośnia i Hercegowina 58 880 9 Niemcy 50 863 10 Turcja 48 299 11 Afganistan 43 991 12 Norwegia 42 028 13 Tajlandia 41 240 14 Dania 40 563 15 Erytrea 39 081

Źródło: Utrikes födda samt födda i Sverige med en eller två utrikes födda föräldrar

efter födelseland/ursprungsland, 31 grudnia 2016 roku, Statistics Sweden.

84 Niedawno przybyli imigranci, którzy dysponowali prawem pobytu utracili możliwość natychmiastowego sprowadzenia do Szwecji najbliższych krewnych. Por. R. Cerrotti, op. cit.

85 Sweden’s asylum seeker forecast on track for 2017, „The Local”, https://www. thelocal.se/20170426/swedens-asylum-seeker-forecast-on-track-for-2017, data od-czytu 3 stycznia 2018.

Szwecja przeszła długą drogę – od państwa niestosującego żadnej polityki imigracyjnej oraz integracyjnej, przez stopniowe tworzenie zrębów systemu prawnego i instytucjonalnego umożliwiającego częściowe kontrolowanie nasilającej się w latach 50. i 60. XX wie- ku imigracji, do kraju, gdzie stworzony został szczegółowo opra-cowany system polityki imigracyjnej, obejmujący niemal wszelkie aspekty związane z tym zjawiskiem86. W rezultacie uzyskano lepszą, skuteczniejszą i trwalszą integrację, na co dowodem są stosunkowo wysokie współczynniki naturalizacji imigrantów w Szwecji87.

Według badań prowadzonych obecnie na uniwersytecie w Up-psali społeczeństwo szwedzkie akceptuje obecność imigrantów (67 proc. ankietowanych twierdziło, że ma pozytywne doświad-czenia ze studiów bądź pracy z cudzoziemcami), lecz w miejsce stosowanej wcześniej polityki wielokulturowości, woli politykę integracji. Tylko 4 proc. rodowitych Szwedów deklarowało abso-lutną niechęć wobec wielokulturowości88. Na tak wysokie poparcie dla wielokulturowości w pewnej części wpływa dominujący w szko- łach i mediach publicznych dyskurs, w którym podkreśla się nie-mal wyłącznie pozytywne aspekty przyjmowania imigrantów. Dziennikarze, których znakomita większość ma poglądy liberalno--lewicowe, opisują szwedzką politykę zagraniczną przez pryzmat międzynarodowej solidarności oraz wartości humanistycznych. Większość reportaży poświęconych imigracji kończy się konklu-zją, że wzbogaca ona Szwecję89.

1.6. System szwedzkiej polityki imigracyjnej