Diaspora asyryjsko-aramejska w Szwecji: dynamika wewnętrzna wspólnoty
4.1. Religijność i rola Kościoła
Na Bliskim Wschodzie bycie osobą religijną może przynieść określone społeczne i ekonomiczne korzyści3. Co interesujące, presja na zachowanie norm społeczno-religijnych często bywa silniejsza wśród mniejszości chrześcijańskich niż muzułmańskiej większości4. W świetle moich wcześniejszych badań znakomita większość Asyryjczyków/Aramejczyków zachowuje te normy, m.in. deklaruje wiarę w Boga i uczęszcza na msze (ponad 90 proc.). Więcej niż połowa uważa się za osoby wierzące-praktykujące, nie-całe 5 proc. deklaruje się jako niewierzące-niepraktykujące5. Wielu respondentów upatruje w religijnych praktykach rodzaj pociesze-nia i źródło siły, dla niektórych ważna jest też możliwość spotkapociesze-nia rodaków, spędzenia wspólnie czasu6.
Wśród respondentów ankiety DIMECCE 85 proc. stanowią członkowie Syryjskiego Kościoła Ortodoksyjnego, 5,3 proc. Chal-dejskiego Kościoła Katolickiego, 4 proc. Asyryjskiego Kościoła Wschodu, 1,8 proc. Syryjskiego Kościoła Katolickiego. Oddaje to
3 Zwłaszcza, jeśli należy się do większości religijnej w danym kraju, której pra-wa zagpra-warantopra-wane są w konstytucji bądź innych aktach prawnych. Por. D.I. Ah-med, T. Ginsburg, Constitutional Islamization and Human Rights: The Surprising
Origin and Spread of Islamic Supremacy in Constitutions, „University of Chicago
Public Law & Legal Theory Working Paper” 477, 2014.
4 Por. L. Blaydes, R. Gillum, Religiosity-of-interviewer effects: Assessing the
im-pact of veiled enumerators on survey response in Egypt, „Politics and Religion” 6(3),
2013, s. 459–482.
5 M. Woźniak, Współcześni Asyryjczycy…, s. 238–240.
6 Podobnie jest w przypadku np. Koptów żyjących w diasporze. Por. J.M. Brin-kerhoff, Coptic Diaspora Survey Report 3: Religious Attitudes and Practices, czer-wiec 2015, s. 9, https://www.researchgate.net/publication/277660052_Coptic_ Diaspora_Survey_Report_3_Religious_Attitudes_and_Practices, data odczytu 31 stycznia 2018.
dość dobrze dominację syryjskich ortodoksów w Szwecji. Jeśli chodzi o religijność, to 24,9 proc. Asyryjczyków/Aramejczyków w Szwecji bierze udział w coniedzielnych mszach, 54,5 proc. chodzi do kościoła raz na jakiś czas. Odsetek osób, które nigdy nie pojawia-ją się w kościele (nawet z okazji świąt religijnych czy uroczystości rodzinnych) jest bardzo niewielki, wynosi bowiem 4,2 proc. Wno-sić stąd można, że ponad 95 proc. członków wspólnoty asyryjsko- aramejskiej bierze udział w uroczystościach kościelnych (takich jak śluby, chrzty czy pogrzeby) przynajmniej sporadycznie. Sy-ryjskie Kościoły dzięki rytuałom, które oferują, odgrywają istotną rolę, ponieważ oprócz zaspakajania potrzeb duchowych, działa-ją jako spoiwo wspólnoty, pomagadziała-jąc jej pielęgnować tożsamość i kulturę. Annika Rabo uważa, że Syryjski Kościół Ortodoksyjny pozwala Asyryjczykom/Aramejczykom zachować jedność w dia-sporze, bez niego „zniknęliby”7. Zwłaszcza starsi wierni zależą w dużym stopniu od Kościoła, jeśli chodzi o kontakty społeczne8.
Jednak inni badacze wskazują, że Syryjski Kościół Ortodok-syjny – inaczej niż w przypadku Stanów Zjednoczonych, gdzie
7 A. Rabo, op. cit., s. 187.
8 Wielu Asyryjczyków/Aramejczyków przeprowadziło się do Södertälje m.in. po to, żeby być blisko swoich starych rodziców, którzy nierzadko codziennie uczestniczą w mszach w kościołach syryjsko-ortodoksyjnych. Södertälje sprzy-ja praktykom religijnym, jest to bezpieczne miejsce oferujące odpowiednią infra-strukturę. J. Mack, op. cit., s. 96.
Ilustracja 5. Msza w syryjsko-ortodoksyjnej katedrze pw. św. Jakuba (fot. Marta Woźniak-Bobińska)
166 Współczesna diaspora asyryjsko-aramejska w Szwecji zdołał pozostać centralną instytucją w życiu asyryjskiej wspólno-ty9, w Szwecji nie jest w stanie sprostać jej potrzebom i oczekiwa-niom10. Dzieje się tak z powodu jego bliskowschodniej struktury organizacyjnej11, patriarchalności, lojalności klanowych, segrega-cji płciowej, pogłębiania podziałów etniczno-religijnych w obrębie wspólnoty, jak również niechęci do zmiany i nieumiejętności do-stosowania się do nowych wartości swoich członków12. Osłabienie religijnego spojrzenia na świat przekłada się na religijną tożsamość zbiorową Asyryjczyków/Aramejczyków: religia traci na znaczeniu społecznym, jest potrzeba nowych rytuałów i symboli lepiej wyra-żających tożsamość13.
W dużym stopniu tłumaczy to kontekst szwedzki. Tylko 19 proc. Szwedów uważa się za osoby wierzące (przy średniej światowej na poziomie 63 proc.)14, a 5 proc. regularnie uczęszcza na msze15. Społeczeństwo szwedzkie określa się czasem mianem najbardziej zsekularyzowanego społeczeństwa w Europie16. Niechętnie patrzy ono na osoby religijne, zwłaszcza, jeżeli mają one pochodzenie imigranckie. Najlepiej rozumiane jest chrześcijaństwo luterań-skie. Chrześcijaństwo ortodoksyjne czy orientalne jawi się jako obce. Nie pozostaje to bez wpływu na mieszkających w Szwecji Asyryjczyków/Aramejczyków, zwłaszcza pochodzących z Syrii i Turcji. Badania Önvera Cetreza pokazują, że praktyki religijne wśród tychże spadają z pokolenia na pokolenia17; jest to widoczne
9 Por. D. Oshana, Cultural identification, linguistic competency, and religious
par-ticipation as mediating constructs in the development of ego identity among Assy-rian-American adolescents [praca doktorska], Chicago 2003.
10 Zob. więcej: M. Freyne-Lindhagen, Identitet och kulturmöte – syrianska
kvinnors exempel. En diskussion om grounded theory [praca doktorska], Lund 1997.
11 Por. S. Rubenson, op. cit.
12 Zob. więcej: F. Deniz, op. cit.
13 Ö.A. Cetrez, The next generation…, s. 476.
14 Voice of the People 2015, „Gallup”, http://www.gallup-international.com/wp--content/uploads/2017/10/GIA-Book-2015.pdf, data odczytu 15 kwietnia 2018.
15 Sweden ‘least religious’ nation in Western world, „The Local”, 13.04.2015, https:// www.thelocal.se/20150413/swedes-least-religious-in-western-world, data odczy-tu 15 kwietnia 2018.
16 W rzeczywistości bardziej zeświedczeni od Szwedów są Estończycy, niewie-le mniej Norwegowie czy Czesi. O. Smith, Mapped: The world’s most (and niewie-least)
religious countries, „The Telegraph”, 14.01.2018, https://www.telegraph.co.uk/tra-
vel/maps-and-graphics/most-religious-countries-in-the-world/, data odczytu 15 kwietnia 2018.
zwłaszcza w drugim pokoleniu wśród mężczyzn18. Dla trzeciego pokolenia religia jest już głównie tylko pozytywnym elementem dzieciństwa. W życiu dorosłym jednak inne systemy stają się cen-tralne, a instytucje religijne i ich przedstawiciele poddawani są kry-tyce. Można mówić o stopniowej prywatyzacji religii, tj. kurczeniu się obszaru sacrum instytucjonalnego, przy jednoczesnej ekspansji
sacrum zindywidualizowanego19.
Powyższe stwierdzenia znajdują potwierdzenie w moich bada-niach. Dla pierwszego pokolenia Asyryjczyków/Aramejczyków w Szwecji, zwłaszcza kobiet, praktyki religijne są czymś natural-nym, natomiast wielu przedstawicieli drugiego pokolenia wspo-minało, że byli „zmuszani, żeby chodzić do kościoła”20. Te osoby, po osiągnięciu wieku dorosłego, pojawiały się w kościołach spo-radycznie – czasami z powodu faktycznego braku czasu, czasami z powodu krytycznego stosunku do kościelnego nauczania w kon-kretnych kwestiach – jednak ciągle znakomita większość była przeświadczona, że Kościół jako taki jest ważny, dawne rytuały zaś zasługują na zachowanie:
Mój ojciec i matka zmuszali mnie, żebym chodził do kościoła co nie-dziela… Ale tak się nie da… Nie chodzę do kościoła codziennie. Tylko na Boże Narodzenie, Wielkanoc i kilka innych okazji, np. na chrzty i po-grzeby… Także z powodu mojej pracy. (Aramejczyk, ur. w Szwecji, 32 lata) Niektórzy rozmówcy twierdzili, że nie ma znaczenia, do jakie-go kościoła się chodzi, póki jest to jeden z kościołów syryjskich. To symptomatyczne – wielu Asyryjczyków/Aramejczyków nie ma problemów z pójściem do kościoła innego obrządku niż ich własny:
W Aleppo na małej przestrzeni stłoczonych jest wiele kościołów i lu-dzie, w istocie, lubią chodzić do różnych… To nie jest żaden problem. Różni-ce między tymi kościołami nie są takie duże. (Aramejczyk, ur. w Syrii, 40 lat) Urodziłem się i wzrosłem w Syryjskim Kościele Ortodoksyjnym, ale kiedy pojechałem do Syrii, poszedłem do syryjskiego kościoła katolic-kiego. Tam poczułem się jak w domu, bo wszyscy mówili po syryjsku, tj. aramejsku. Z kolei kiedy pojechałem do Libanu, do Bejrutu, i usłyszałem maronickie „Abun d’baszmajo” [„Ojcze Nasz” po aramejsku], to znów
18 Tłumaczy to częściowo fakt, że wielu mężczyzn pracowało w restauracjach i pizzeriach, gdzie zachowywanie przepisanych przez Kościół postów było bardzo trudne, wręcz niemożliwe. Ibidem, s. 483.
19 Ibidem, s. 485.
20 Wywiad z członkiem zarządu Syryjskiej Federacji Młodzieżowej, Västerås, 11 marca 2014.
168 Współczesna diaspora asyryjsko-aramejska w Szwecji byłem jakby w swoim kościele. Nie czynię rozróżnienia między Kościo-łami. Wszystkie Kościoły, aramejskie Kościoły, są częściami tego same-go [mistycznesame-go] ciała [Chrystusa]. (Aramejczyk, ur. w Szwecji, 32 lata) Dla innego Aramejczyka, który nie zgadza się z szeregiem ko-ścielnych nauk, a na msze chodzi tylko czasami, i to wyłącznie po to, by sprawić przyjemność swojej starszej matce, instytucja Kościoła jest ważnym nośnikiem kultury i tożsamości:
Naprawdę doceniam Syryjski Kościół Ortodoksyjny i chcę go wspie-rać. Postrzegam go jako rodzaj kulturowej spuścizny, widoczny znak toż-samości, sposób na wyrażanie kultury. Jest taki stary (…) Mamy własny język i powinniśmy być wdzięczni Kościołowi, że go ocalił. Doceniam też wszystkie rytuały i tym podobne rzeczy, naprawdę doceniam. (Aramej-czyk, ur. w Libanie, 45 lat)
Nie ma możliwości, by pozycja asyryjskich/aramejskich Ko- ściołów była taka sama w diasporze, jak na Bliskim Wschodzie. Poza odmiennym otoczeniem społecznym, to w dużej mierze kwe-stia pokoleniowa. Młodzi Asyryjczycy/Aramejczycy podatniejsi są na procesy sekularyzacyjne, mniej chętni do samoograniczeń na- kładanych choćby w kwestii postów21 czy poświęcania czasu na wysłuchiwanie długich nabożeństw. Chaldejka, która przyjecha-ła z rodzicami do Szwecji jako czteroletnia dziewczynka, dostrzega różnice w religijności oraz podejściu do Kościoła między starszym i młodszym pokoleniem; otwarcie dystansuje się od tego pierwsze-go, którego członkowie „nic, tylko chodzą do kościoła cały czas”:
Wielu starszych ludzi pości. Niektórzy młodzi zresztą też. W naszym kościele msze odprawiane są codziennie – i oni chodzą… No, ja nie wiem (…) został mi jeszcze tylko jeden dziadek. Jest bardzo zaangażowany w ży-cie swojej parafii. Właściwie to jego jedyne hobby – chodzenie do kościoła każdego dnia. (Chaldejka, ur. w Wielkiej Brytanii, 36 lat)