Trudny wiek XX: Sejfo, Simele

Prześladowania, które dotknęły bliskowschodnich chrześcijan w pierwszej połowie XX wieku, zapisały się wyjątkowo mocno i boleśnie w pamięci tych, którzy je przeżyli, ale także ich dzieci i wnuków. Narodziny nacjonalizmów na Bliskim Wschodzie by-ły niefortunne dla Asyryjczyków. Po 1909 roku reżim młodoturec-ki w Stambule promował agresywny turecmłodoturec-ki nacjonalizm, a z na-dejściem I wojny światowej Asyryjczycy znaleźli się w potrzasku. Sejfo111, to jest ludobójstwo na Asyryjczykach/Aramejczykach, wy-darzyło się w tym samym kontekście historycznym co ormiański holocaust112. Choć jako symboliczny rok Sejfo podaje się 1915, to

108 Co ciekawe, asyryjskie elity intelektualne na początku XX wieku były pro-osmańskie, co udowadnia B. Trigona-Harany, The Ottoman Suryani from 1908

to 1914, Piscataway 2009.

109 Którzy mieli bardzo podobną kulturę; podobieństwa obejmowały m.in. potra-wy, ubrania, tańce, muzykę, struktury rodzinne.

110 Tylko pewna część członków Kościoła Wschodu oraz Syryjskiego Kościoła Or-todoksyjnego, zwłaszcza ci żyjący w Mosulu oraz Diyarbakirze i okolicznych wio-skach, była arabskojęzyczna. H. Murre-van den Berg, Chaldeans and Assyrians…, s. 149.

111 Asyryjczycy używali trzech różnych nazw na określenie rzezi w czasie I woj-ny światowej: Sejfo (aram. miecz), firman (oficjalwoj-ny dokument wystawiawoj-ny przez władcę, w tym przypadku przeciw chrześcijanom) i qaflat (deportacja, śmierć na wygnaniu). Najpowszechniej stosowany był pierwszy termin. M. Abdalla,

The term Seyfo in historical perspective, [w:] The Assyrian Genocide: Cultural and Political Legacies, red. H. Travis, London–New York 2018, s. 99.

112 W wyczerpujący sposób opisuje te wydarzenia D. Gaunt, Massacres,

Resistan-ce, Protectors… Inne ważniejsze publikacje to: S. de Courtois, The Forgotten Geno-cide of Eastern Christians. The Last Arameans, New Jersey 2004; H. Travis, Native Christians Massacred. The Ottoman Genocide of the Assyrians during World War I,

„Genocide Studies and Prevention” 1(3), 2006; idem, The Assyrian Genocide: A

Ta-le of Oblivion and Denial, [w:] Forgotten Genocides. Oblivion, Denial, and Memory,

red. R. Lemarchand, Philadelphia 2011, s. 123–136; R. Sempill Stafford, The Tra-

gedy of the Assyrians, New Jersey 2006. Po polsku ukazało się zaś tłumaczenie

‘BeḏMšīḥo Ne‘mān d-Qarabāš, Relacje chrześcijańsko-muzułmańskie na terenie Tur-

cji na przełomie XIX i XX wieku. Dziennik seminarzysty o ludobójstwie Ormian i Asyryjczyków w roku 1895 i w latach I wojny światowej, przekład, przedmowa

104 Współczesna diaspora asyryjsko-aramejska w Szwecji

de facto rzezie Asyryjczyków/Aramejczyków trwały przez lata 1914–

1918 i 1922–1925. W Imperium Osmańskim oraz w sąsiedniej Persji z rąk tureckich i kurdyjskich zginęło wówczas od 150 do 300 tys. chrześcijan – tym samym według różnych szacunków życie stra-ciła jedna trzecia lub nawet dwie trzecie chrześcijańskiej populacji ówczesnej Turcji113.

Zaznaczyć należy, że podczas I wojny światowej popierali oni Brytyjczyków114 i Rosjan. 40 tys. Asyryjczyków zeszło z gór Hak- kari, by na nizinach Mosulu zjednoczyć się z aliantami przeciw Turkom115, co tłumaczy w pewnym stopniu reakcję tych ostat-nich116. Po pokoju w Wersalu Asyryjczycy, nazwani przez Willia-ma A. WigraWillia-ma „najmniejszym sojusznikiem”117, zostali opuszczeni przez niedawnych protektorów118. Mimo braku oficjalnych rozka-zów, by deportować pozostałych przy życiu chrześcijan, wielu oca-lonych zostało zmuszonych do ucieczki i szukania schronienia na terytoriach, które dziś należą do Libanu, Syrii i Iraku119. W czasach francuskiego mandatu wszyscy chrześcijanie, którzy osiedlili się w Syrii, dostali syryjskie obywatelstwo, w odróżnieniu od wielu Kurdów-muzułmanów. Po uzyskaniu niepodległości w 1946 roku kolejne rządy kontynuowały tę politykę faworyzowania chrześci-jan przed Kurdami. Chrześcichrześci-janie zamieszkujący obszar na pół-

113 Zob. więcej E. Karsh, I. Karsh, Empires of the Sand: The Struggle for Mastery

in the Middle East, 1789–1923, Cambridge 1999, s. 160. Obecnie Sejfo

upamiętnia-ne jest rokrocznie przez różupamiętnia-ne asyryjskie i aramejskie stowarzyszenia; zwłaszcza w diasporze popularne są demonstracje oraz wystawy poświęcone tragicznym wydarzeniom sprzed 100 lat. Prężnie działa Centrum Sejfo (Assyrian Genocide Research Center: http://www.seyfocenter.com) z siedzibą w Niemczech; na jego czele stoi Sabri Atman. W kilku krajach wzniesiono pomniki ku czci ofiar Sej-fo, m.in. we Francji, Australii, Armenii, USA czy Szwecji. Odrębne obchody mają miejsce 7 sierpnia – ten dzień Asyryjczycy/Aramejczycy nazywają „Dniem Mę-czenników” lub „Narodowym Dniem Żałoby”. Wspominają wówczas wszystkich pomordowanych Asyryjczyków, zwłaszcza tych zabitych w Simele. Beth Nah-rin Assyrian Heritage Center, Assyrian Martyrs Day 2017, https://www.betnah-rainahc.com/single-post/2017/08/04/Assyrian-Martyrs-Day-2017, data odczytu 16 stycznia 2018.

114 Do walki z Turkami zachęcał Asyryjczyków z Urmii reprezentujący brytyjski wywiad kapitan George F. Gracey. V. Petrosian, op. cit., s. 130.

115 A.S. Atiya, op. cit., s. 245.

116 K. Cragg, The Arab Christian. A History in the Middle East, London 1992, s. 123.

117 W.A. Wigram, Our Smallest Ally: a Brief Account of the Assyrian Nation in the

Great War, London–New York 1920.

118 A.S. Atiya, op. cit., s. 245.

nocnym wschodzie zwany Al-Dżazirą byli uznawani za napływo-wych, ale popierających reżim120.

Po I wojnie światowej wielu chrześcijan z dawnych imperiów perskiego i osmańskiego, zarówno bitnych górali, jak i pokojo-wych rolników z nizin, trafiło do prowadzonego przez Brytyjczy-ków obozu w irackiej Bakubie i zostało zmuszonych do kohabita-cji121. To tam idee narodowe oraz nadzieje na uzyskanie własnego minipaństwa zyskały popularność wśród szerszych mas122. W 1920 roku Liga Narodów przekazała Irak Wielkiej Brytanii, która rok później powołała do życia Irackich Lewitów – specjalne jednost-ki składające się z Arabów, Kurdów, Turkmenów i Asyryjczyków, które miały pilnować spokoju w północnych, bogatych w ropę ob-szarach. Asyryjscy Lewici, zorganizowani na wzór armii hindu-skiej, byli to głównie członkowie Kościoła Wschodu, którzy uciekli z Hakkari w południowschodniej Turcji, gdzie wcześniej cieszy-li się relatywną autonomią123. Używano ich do tłumienia irackich i kurdyjskich rewolt oraz wspierania brytyjskiej obecności w Ira-ku – nic dziwnego, że jawili się oni Irakijczykom jako element ob-cy124, wykorzystywany w brytyjskiej polityce divide et impera125, co w pewnym stopniu tłumaczy wydarzenia z 1933 roku.

800 uzbrojonych Asyryjczyków przekroczyło wówczas irac-ko-syryjską granicę. Migracja była katastrofą. Francuskie władze nakazały grupie wycofać się z Syrii, 7 sierpnia zaś armia iracka i kurdyjskie oddziały nieregularne zmasakrowały w Simele około 300 uchodźców z Hakkari. Rzezie rozlały się po dystryktach Dohuku i Mosulu, owocując kilkoma tysiącami ofiar. Prawdopodobnie żad-ne inżad-ne wydarzenie nie ukształtowało asyryjskiej tożsamości zbio-rowej bardziej niż ta tragedia126. Asyryjski ruch narodowy, mały

120 A. Rabo, op. cit., s. 182.

121 A.I. Laing-Marshall, Modern Assyrian Identity and the Church of the East:

An Exploration of Their Relationship and the Rise of the Assyrian Nationalism, From the World Wars to 1980 [praca magisterska], Toronto 2001, s. 59.

122 L. Dzięgiel, Archeology and martyrology…, s. 40.

123 J. Messo, op. cit., s. 86.

124 S. Donabed, Iraq and the Assyrian Unimagining: Illuminating Scaled

Suffer-ing and a Hierarchy of Genocide from Simele to Anfal [praca doktorska], Toronto

2010, s. 142.

125 Podsumowanie brytyjskiego mandatu w Iraku zob. M. Dziekan, Historia

Ira-ku, Warszawa 2002, s. 148–149.

126 Co istotne, choć tragedia dotknęła członków Asyryjskiego Kościoła Wscho-du, to syryjscy ortodoksi z Tur Abdinu przejęli te same elementy martyrologii,

106 Współczesna diaspora asyryjsko-aramejska w Szwecji i nigdy niestanowiący zagrożenia dla irackiej niepodległości, zo-stał zmiażdżony; 7 sierpnia zozo-stał uznany za narodowy dzień żało-by127. Na wieść o masakrze 10 tysięcy Asyryjczyków opuściło Irak i wkroczyło do zarządzanej przez Francuzów Syrii, a konkretnie do wspomnianej już wcześniej Al-Dżaziry128.

Żeby ocalić swoje wspólnoty, chaldejscy i syryjsko-ortodoksyj-ni przywódcy duchowsyryjsko-ortodoksyj-ni zdystansowali się od Kościoła Wschodu, pisząc – najprawdopodobniej pod presją – listy popracia dla rzą-du irackiego; w rezultacie w kontekście irackim „Asyryjczyk” za-czął oznaczać „nestorianina”129. Skutki tych historycznych decyzji i animozji widoczne są do dziś130. Chaldejczycy oraz syryjscy or-todoksi woleli współpracę z reżimem i relatywne bezpieczeństwo kosztem częściowej arabizacji swoich wspólnot. Za to Asyryjczycy często wybierali emigrację – do USA, Australii, Europy; wszędzie tam próbowali tworzyć własne enklawy131.

W Iraku nie byli i nie są bezpieczni. Podczas operacji Anfal, pro-wadzonej w 1988 roku przez iracki rząd przeciw Kurdom, zginęło przynajmniej 2 tys. Asyryjczyków132. Rzadko się jednak o tym fak-cie pamięta w świetle 50–200 tys. ofiar kurdyjskich. Zresztą ludo-bójstwa nierzadko służą nacjonalistycznym agendom133. Uznanie, że jeszcze inna grupa etniczna cierpiała w czasie jakiejś zagłady, w oczach nacjonalistów umniejsza ich własne cierpienia. Dlatego asyryjskie ofiary – nie po raz pierwszy i zapewne nie po raz ostat-ni – kwalifikowane są jako drugorzędne134.

w ten sposób zbliżając się do wschodnich Asyryjczyków. Zob. L. Dzięgiel, Archeo-

logy and martyrology…, s. 40.

127 J.E. Lewis, Iraqi Assyrians: Barometer of Pluralism, „Middle East Quarterly”, Vol. 10, No. 3, lato 2003, s. 52–53.

128 N. Awde, N. Lamassu, N. Al-Jeloo, Modern Aramaic (Assyrian/Syriac) Dictio-

nary & Phrasebook, New York 2007, s. 11.

129 S. Donabed, Rethinking…, s. 122.

130 Ibidem, s. 123.

131 J. Mack, op. cit., s. 51.

132 Ö.A. Cetrez, S.G. Donabed, A. Makko, op. cit., s. 289.

133 Za precedens można uznać traktowanie holocaustu jako wyłącznie żydow-skiej tragedii. Por. I. Zertal, Israel’s Holocaust and the Politics of Nationhood, Cam-bridge 2002.

134 Ormianie niejako zawłaszczyli holocaust ormiański z 1915 roku, Kurdowie zaś Anfal. Jako przykład może posłużyć konferencja „Holokaust Kurdów w 1988”, która odbyła się 2 kwietnia 2009 roku w Parlamencie Europejskim. Celem konfe-rencji było zwiększenie świadomości na temat operacji Anfal. Kiedy Asyryjczycy i ich sympatycy na widowni powiedzieli, że Asyryjczycy też cierpieli podczas

An-2.10. Funkcjonowanie wspólnoty w państwach