Języki używane w życiu codziennym

Bernard Spolsky, odnosząc się do roli języka w tworzeniu tożsamości społecznej twierdził, że w środowisku wieloetnicz-nym „konflikt co do wyboru języka często towarzyszy rozwojowi

64 Wywiad z Chaldejką, parafianką kościoła katolickiego pw. św. Oskara, 27 li-stopada 2014.

nowego narodu”65. Badacz zauważał ponadto, iż „większość grup etnicznych wierzy, że ich język jest najlepszym medium dla za-chowania i wyrażania ich tradycji”66. Nie inaczej jest w przypadku Asyryjczyków/Aramejczyków, którzy są bardzo dumni z tego, że mówią językiem Jezusa67. Słynny biskup Dolabani68, chcąc pod-kreślić znaczenie języka dla asyryjskiej/aramejskiej tożsamości, rzekł kiedyś „nasz język jest naszą ojczyzną”69. Mimo tego zwykle

65 B. Spolsky, Sociolinguistics, Oxford 2001, s. 58.

66 Ibidem, s. 57.

67 Współczesny stan badań nie daje pewności, jakim językiem na co dzień po-sługiwał się Jezus. Prawdopodobnie była to judeo-palestyńska odmiana aramej-skiego, a konkretnie dialekt galilejski – obecnie martwy. Niewykluczone, że Jezus znał również język grecki i hebrajski. A. Tresham, The languages spoken by Jesus, „The Master’s Seminary Journal” 20/1, wiosna 2009.

68 Mor Philexinos Juhanon Dolabani (1885–1969) był syryjsko-ortodoksyjnym metropolitą Mardinu, Turcji i okolic.

69 Lub „nasz język jest naszym narodem”. Por. Inanna Foundation, Assyrian

Dia-spora in Europe: Past, Present, Future, maj 2014, http://www.inannafoundation.org/

Berlin_EPIA_Conference.html, data odczytu 29 kwietnia 2018.

Wykres 3 Znajomość języków na poziomie komunikatywnym

182 Współczesna diaspora asyryjsko-aramejska w Szwecji w  ciągu trzech–czterech pokoleń wśród emigrantów zachodzi niemal całkowita asymilacja kulturowa i językowa do kultury do-minującej – zwykle najdłużej utrzymuje się słownictwo związane z nazwami potraw, przygotowywaniem posiłków70.

Zapytani w ankiecie DIMECCE o znajomość języków na po-ziomie komunikatywnym, Asyryjczycy/Aramejczycy w Szwecji wymienili kilkanaście różnych (por. Wykres 3). W domu rodzi-ców większość (74,4 proc.) posługiwała się szwedzkim, duża grupa aramejskim (38,8 proc.) i arabskim (31,5 proc.); wyraźnie mniejszy odsetek kurdyjskim (6,4 proc.) i tureckim (5,9 proc.).

W przypadku Asyryjczyków/Aramejczyków w Szwecji ciągle głównym nośnikiem tożsamości w życiu codziennym jest turojo – dialekt z Tur Abdinu71. Jednak co symptomatyczne wielu postrze-ga turojo jako mniej wartościowy odłam edeskiego aramejskiego72, który według nich jest czystą, bardziej prestiżową odmianą73. Profe-sor Shabo Talay z Wolnego Uniwersytetu w Berlinie w swojej pre-zentacji Mother Tongue and Integration – Surayt (Turoyo) as a Case

Study (Język ojczysty i integracja – przykład surajt/turojo) apelował

o pielęgnowanie rzeczonego dialektu, w celu zachowania tożsa-mości wspólnoty, zwłaszcza tej jej części, która żyje w diasporze74. W odróżnieniu od literackiego suret turojo był dialektem wyłącznie mówionym. Na początku XXI wieku poczyniono wiele wysiłków, by go ustandaryzować – zapisać alfabetem syryjskim. Bez względu, jak dobre intencje mieli twórcy tych systemów, nie przyjęły się. Pio-nierom zabrakło autorytetu, popularności, środków75.

70 Por. informacje na temat asymilacji Asyryjczyków żyjących w Stanach Zjed-noczonych. E.Y. Odisho, Assyrian Language Maintenance and Erosion in U.S.:

A World War I Immigrant Family Case Study, „Journal of Assyrian Academic

Stu-dies” XI–II, 1999, s. 3–14.

71 Turojo występował w różnych wariantach – są różnice między subdialektem z Midyatu oraz dialektami poszczególnych wiosek, choć w diasporze te warianty ujednolicają się przez mieszanie. Niemal wszyscy mówiący w turojo są dwu- lub więcej języczni. Mówią po kurdyjsku, turecku lub arabsku. W Tur Abdinie nawet opowieści ludowe czy piosenki zwykle przekazywano w kurdyjskim. S. Bednaro-wicz, Translation as Corpus Planning: The Little Prince in the Neo-Aramaic

Minori-ty Language Turoyo, [w:] Moving Texts, Migrating People and MinoriMinori-ty Languages,

red. M. Borodo, J. House, W. Wachowski, Singapore 2017, s. 19.

72 Choć chrześcijanie z Tur Abdinu zwykle woleli pisać po kurdyjsku używając li-ter alfabetu syryjskiego (system garszuni), niż próbować zapisać turojo. Ibidem, s. 20.

73 J. Messo, op. cit., s. 34.

74 Assyrian Diaspora in Europe: Past, Present, Future…

Tym niemniej przypomnieć należy, że ważną próbę standaryza-cji turojo podjęto w diasporze szwedzkiej. W 1976 roku szwedzki parlament zadecydował, że dzieci nowo przybyłych powinny mieć możliwość poznać swój język ojczysty, przy czym edukacja języ-kowa nie była nigdy obowiązjęzy-kowa76. Mówiący w turojo skorzysta-li jednak z tej opcji i według Szwedzkiego Zarządu Narodowego ds. Edukacji już w 1979 roku było 20 klas, w których nauczano

turojo. Komisja pod przewodnictwem Jusufa Iszaka, który ani nie

znał turojo, ani nie był syryjskim ortodoksem, zadecydowała, że język ten powinien być zapisywany w alfabecie łacińskim.

Pierwsza książka w turojo (a właściwie w mieszance różnych jego subdialektów) ukazała się w 1983 roku. Był to podręcznik pt. „Czytajmy” (Toxu qorena). W kolejnych latach zostały opubliko-wane inne podręczniki i książki w turojo77. Jednak Syryjski Kościół Ortodoksyjny oraz niektóre organizacje narodowe ostro krytyko-wały tę inicjatywę78. Dla ludzi Kościoła pismo syryjskie (zwłasz-cza serto) było uznawane za integralną część tożsamości79, nato-miast organizacje narodowe postrzegały powstanie nowego języka jako próbę podziału narodu80. Niemniej jednak uczeni nie ustają w  próbach upowszechnienia turojo – najnowszą inicjatywą jest internetowy kurs zatytułowany „Surayt Aramaic Online”, przygo-towany wspólnie w ramach unijnego programu Erasmus+ Strate-gic Partnership przez Wolny Uniwersytet w Berlinie, Uniwersytet w Bergen, Uniwersytet w Cambridge, Uniwersytet w Lipsku oraz syryjsko-ortodoksyjny klasztor pw. św. Efrema w Holandii. Zastą-pił on działający w latach 2014–2017 „Aramaic-Online Project”81.

76 Y. Ishaq, Turoyo – from spoken to written language, [w:] Studies in Neo-Aramaic, „Harvard Semitic Studies” 36, red. W. Heinrichs, Atlanta (USA) 1990, s. 189–199.

77 Jednym z najważniejszych autorów oraz propagatorów ekspansji tego języ-ka jest mieszjęzy-kający w Szwecji Jan Beth-Sawoce. Zob. S. Bednarowicz, Translation

as Corpus Planning…, s. 20–21. Więcej o próbie zapisu turojo alfabetem łacińskim

oraz o jego przyszłości – zwłaszcza w Internecie zob. idem, Neues Alphabet, neue

Sprache, neue Kultur? Was kann die Adaptation der lateinischen Schrif für die Tu-royo Sprache implizieren, [w:] Neue Aramäische Studien, red. D. Weltecke,

Frank-furt am Main 2017.

78 W. Arnold, Die Aramäer in Europa auf der Suche nach einer Standardsprache, [w:] Sprache und Migration, red. U. Maas, Osnabrück 2005, s. 86–87.

79 Sh. Talay, Die aramäische Sprache (Turoyo) und ihre Zukunftsaussichten

in der Diaspora, „Journal of Eastern Christian Studies” 54 (1–2) 2002, s. 74.

80 S. Bednarowicz, Translation as Corpus Planning…, s. 21.

81 Ma on pięć wersji językowych: niemiecką, angielską, szwedzką, francuską i turecką. Por. Surayt Aramaic Online, http://www.surayt.com/, data odczytu 29 kwietnia 2018.

184 Współczesna diaspora asyryjsko-aramejska w Szwecji

Kwestie językowe budzą gorące dyskusje także wśród „zwy-kłych” Asyryjczyków/Aramejczyków w Szwecji. Asyryjska/ara- mejs ka młodzież ma nawet problemy z nazwaniem języka, którym włada (asyryjski, aramejski, turojo, surajt)82. Szwedzki system edu-kacji wymaga od uczniów przyswojenia dwóch języków – szwedz-kiego i angielsszwedz-kiego. Dzieci imigrantów opcjonalnie mogą poznać język ojczysty. Co ciekawe, nie wszyscy młodzi Asyryjczycy/Ara-mejczycy wybierają aramejski – niektórzy preferują arabski, tu-recki, czy nawet hiszpański, czyli języki, które w ich mniemaniu są bardziej praktyczne83.

Jednak wszyscy moi rozmówcy zgadzają się co do tego, że ara-mejski jest zagrożony, a ponieważ jest on elementem tożsamości wspólnoty, to i tożsamość jest zagrożona. W niektórych rodzinach starsze pokolenie posługuje się lepiej aramejskim od młodszego – młodzi znają za to szwedzki i angielski. Nie jest to wszak regu-łą, gdyż niektórzy rodzice mówią tylko po turecku czy kurdyjsku, ich dzieci zaś, dzięki lekcjom w kościele i/lub szwedzkiej szkole poznają aramejski. Jak wspomniano wcześniej, dotychczas po-wstały dwie szkoły nastawione na nauczanie aramejskiego – jedna

82 S. Bednarowicz, Translation as Corpus Planning…, s. 21.

83 Wywiad z byłym dziennikarzem „Bahro Suryoyo”, Södertälje, 9 marca 2014. Ilustracja 10. Alfabet „asyryjski” – tablica w Asyryjskim

założona przez Aramejczyków, druga przez Asyryjczyków. Pierw-sza to Edessa, druga – Elaf84. Obie przyciągają jednak niewielką liczbę asyryjskich i aramejskich dzieci, gdyż większość rodziców woli posyłać swoje pociechy do zwykłych szwedzkich szkół, któ-re mają doświadczenie we wdrażaniu ministerialnych programów nauczania. Tymczasem Edessa i Elaf są relatywnie młodymi pla-cówkami, w związku z czym rodzice postrzegają je jako „szkoły eksperymentalne”; niemal nikt zaś nie chce eksperymentować na swoim dziecku85.

Częściowo można zrozumieć te obawy, jeśli weźmie się pod uwagę, że nie ma na rynku nowoczesnych podręczników do nauki aramejskiego, nauczyciele muszą być kreatywni i używać różnych materiałów86. Kolejny problem stanowi słownictwo aramejskie, w którym brakuje określeń na wiele współczesnych zjawisk. Dla-tego większość dorosłych Asyryjczyków/Aramejczyków jest przy-zwyczajona do wtrącania słów z obcych języków:

Wierzę, że w domach powinniśmy mówić po aramejsku, ale kiedy brakuje ci odpowiednich słów, automatycznie przerzucasz się na szwedz-ki, żeby wyjaśnić dzieciom, jak działa społeczeństwo i środowisko. (Ara-mejczyk, ur. w Turcji, 62 lata)

Asyryjczycy/Aramejczycy z Iraku mówią w „chaldejskim” no-woaramejskim i/lub arabskim i/lub szwedzkim, przy czym znajo-mość tych pierwszych dwóch jest dużo słabsza u młodych:

Kiedy poszłam do szkoły, nie można się było uczyć chaldejskiego. Oferowali tylko zajęcia z arabskiego. Mama zmuszała mnie, żebym cho-dziła na te zajęcia między 7. a 10. rokiem życia. Więc poznałam litery…

84 Etniczni Szwedzi wcale nie życzyli sobie otwarcia tej szkoły. Burmistrz Söder-tälje mówiła otwarcie: „Nienawidzę jej. Takie inicjatywy są okropne, bo to prze-cież rodzaj szkoły wyznaniowej. To jest dopiero segregacja. Rozmawiałam z nimi, kiedy mieli startować i powiedziałam »Uważam, że to jest złe – nie, nie i nie!«” Podczas gdy burmistrz wiele wysiłku wkłada w to, by w Södertälje Asyryjczy-kom/Aramejczykom żyło się dobrze, widać, że jest niechętna powstawaniu insty-tucjonalnych enklaw. J. Mack, op. cit., s. 256.

85 15 marca 2014 roku miałam możliwość uczestniczyć w spotkaniu oddziału Federacji Asyryjskiej w Södertälje, podczas którego dyrektor Elaf próbował roz-wiać wątpliwości asyryjskich rodziców co do programu swojej szkoły. Większość rodziców wolała jednak poczekać, aż pierwsi absolwenci opuszczą mury szkolne i na podstawie ich osiągnięć na dalszych etapach nauki zadecydować, czy „asyryj-ska” szkoła daje równie dobre wykształcenie jak szwedzka.

86 Wywiad z asyryjską wicedyrektorką szkoły w Hallundzie, Södertälje, 29 ma-ja 2014.

186 Współczesna diaspora asyryjsko-aramejska w Szwecji Podstawowe litery. No i czytam. Rozumiem też trochę mówionego arab-skiego. (Chaldejka, ur. w Szwecji, 21 lat)

Starsi Asyryjczycy/Aramejczycy z Iraku są przeważnie biegły-mi użytkownikabiegły-mi arabskiego i „asyryjskiego” lub „chaldejskie-go” nowoaramejskiego87, za to mają duże problemy ze szwedzkim, co automatycznie powoduje ich alienację w społeczeństwie przyj-mującym. Co zaskakujące, nie przeszkadza im to piastować wyso-kich stanowisk państwowych:

To tak, że kiedy jesteśmy w większej grupie, to zawsze separujemy się od innych i rozmawiamy [tylko] po arabsku albo chaldejsku. [Robią tak] na-wet nasi politycy, którzy zasiadają w parlamencie. Albo tu we władzach Söder-tälje. To jest naprawdę duży problem. (Chaldejczyk, ur. w Szwecji, 23 lata)