Starożytne korzenie Kościołów syryjskich

W starożytności geograficzny region Mezopotamii stanowił ob-szar, który cechował wysoki poziom kultury – materialnej i nie-materialnej. Wielkie cywilizacje zbudowali kolejno: Sumerowie, Akadyjczycy, Babilończycy, Asyryjczycy, Persowie, Grecy, spro-wadzeni przez Aleksandra Wielkiego, Seleucydzi, Partowie, Sa-sanidzi i wreszcie Arabowie. Choć niektóre wierzenia asyryjskie, mające wiele wspólnego z babilońskimi, przetrwały w miejscach takich, jak Harran do X wieku15, zaś w Mardinie – według niektó-rych badaczy – nawet do XVIII wieku16, to znakomita większość Asyryjczyków przyjęła chrześcijaństwo między I a V wiekiem.

15 T.M. Green, The City of the Moon God: Religious Traditions of Harran, Leiden– New York 1992, s. 94–161.

16Chodziło o sektę tzw. czcicieli słońca (szamsijje, od arab. szams – słońce), która z czasem została wchłonięta przez Syryjski Kościół Ortodoksyjny. Symbole solar-ne przetrwały w syryjskich klasztorach na południu Turcji, m.in. w Dajr azZafaran i Mor Gabriel. R. Donef, The Shemsi and the Assyrians, Sydney 2010; S. Parpo -la, National and Ethnic Identity in the Neo-Assyrian Empire and Assyrian Identity

88 Współczesna diaspora asyryjsko-aramejska w Szwecji Według legend Jezus wysłał swojego apostoła Addaja (Tade-usza) do Edessy (dziś Şanlıurfa w Turcji), aby uleczył Abgara V, króla Osroene, ze śmiertelnej choroby. Wdzięczny za uzdrowie-nie władca podjął decyzję o chrystianizacji swojego państwa17. W rzeczywistości żydowscy konwertyci na chrześcijaństwo dotarli do Osroene prawdopodobnie jeszcze w I wieku, a któryś z lokal-nych władców przyjął wiarę w Chrystusa w drugim stuleciu. Gdy chrześcijaństwo zaczęło rozprzestrzeniać się w Mezopotamii – via Babilon, Adiabene, Edessa i Nisibis18 – większość tych terenów była pod panowaniem perskim bądź partyjskim; od 224 roku zaś pod władzą sasanidzką. W tym okresie Syria, Turcja i Palestyna znaj- dowały się pod zarządem rzymskim. Władcy perscy, choć oficjal-nie wyznawali zoroastryzm, generaloficjal-nie tolerowali inne religie. Nie znaczy to, że nie miały miejsca represje wobec niezoroastrian, zwłaszcza, gdy od IV wieku zaczęto postrzegać chrześcijan jako sojuszników Rzymian19. Cesarze rzymscy prześladowali pierw-szych chrześcijan, czemu kres położył edykt tolerancyjny Konstan- tyna Wielkiego w 312 roku (tzw. edykt mediolański). W tym czasie chrześcijanie stanowili około jednej dziesiątej mieszkańców impe-rium. Sam cesarz ochrzcił się na łożu śmierci w 337 roku, jednak już w latach 20. IV wieku aktywnie promował chrześcijaństwo. W 392 roku chrześcijaństwo zostało ogłoszone oficjalną religią im-perium rzymskiego20.

Naturalne było, że ci, którzy szerzyli Ewangelię na Bliskim Wschodzie, czynili to w języku apostołów i Żydów, czyli aramej-skim. Aramejski dialekt Edessy – syryjski – stał się bardzo popu-larny, a później wręcz dominujący w miejscowych kręgach chrze-ścijańskich; w Osroene żyło wielu intelektualistów. Asocjacja tego dialeku z chrześcijaństwem była tak silna, że „syryjski” (surojo)

in Post-Empire Times, [w:] Assyrian Heritage: Threads of Continuity and Influence,

red. Ö.A. Cetrez, S.G. Donabed, A. Makko, Uppsala 2012, s. 18.

17 A.S. Atiya, Historia Kościołów Wschodnich, Warszawa 1978 (oryg. ang. 1968), s. 210–212.

18 W Edessie i Nisibis działały w starożytności słynne syryjskie szkoły teologicz-ne. Por. G.P. Badger, The Nestorians and Their Rituals, London 1852, s. 7.

19 S. Rassam, Christianity in Iraq. Its Origins and Development to the Present Day, Leominster (UK) 2005, s. 11–13.

20 F.D. Logan, A History of the Church in the Middle Ages, London–New York 2005, s. 8–9.

stał się synonimem „chrześcijańskiego”, także dlatego, że lokalni chrześcijanie chcieli odróżnić się od pogańskich Aramejczyków. Teologia chrześcijańska rozwinięta przez pierwsze pięć wieków pod panowaniem rzymskim (na terenach współczesnej Syrii, Egiptu i Turcji) znajdowała się pod wpływem hellenizmu. To właśnie sto-sowanie greckiej filozofii w formułowaniu idei teologicznych do-prowadziło do zderzenia między chrześcijanami syryjsko- i grec-kojęzycznymi21.

W V wieku miały miejsce dwie potężne schizmy – podczas soboru w Efezie w 431 roku oraz podczas soboru w Chalcedonie w 451 roku. W Efezie po raz pierwszy zarysowała się linia podzia-łu między Wschodem a Zachodem, Syryjczykami a Grekami, Semi-tami i Bizantyńczykami, diofizySemi-tami i monofizySemi-tami, nestorianami i ortodoksami22. Tuż przed soborem lub podczas niego wyodrębnił się (Asyryjski) Kościół Wschodu, długo nazywany „Kościołem nesto-riańskim”, który swoje historyczne centrum miał na ziemiach pół- nocnej Mezopotamii (dzisiejszy północny Irak, północno-wschod-nia Syria, południowo-wschodpółnocno-wschod-nia Turcja oraz północno-zachodni Iran). Natomiast sobór chalcedoński dał początek Syryjskiemu Kościołowi Ortodoksyjnemu, obejmującego swoim pierwotnym zasięgiem ziemie na wschód od basenu Morza Śródziemnego (Tur-cję, Syrię i Liban)23. Inne Kościoły, które wyznają tę samą chrysto-logię, to Kościół koptyjski, etiopski, ormiański oraz malankarski w Indiach. Określa się je wszystkie mianem Kościołów oriental-nych. Syryjski Kościół Ortodoksyjny nazywany bywa zachodnio-syryjskim, zaś Asyryjski Kościół Wschodu – wschodniosyryjskim24. Największym problemem teologicznym w V wieku była kwe-stia relacji między Jezusem, Synem Bożym, a Jego Ojcem i Duchem Świętym. Dogmaty o Trójcy Świętej oraz Wcieleniu potrzebowały czasu, żeby okrzepnąć; wzbudzały też wiele kontrowersji. Proble-matyczne były terminy, ich znaczenia w różnych językach, zderze-nia między różnymi filozoficznymi tradycjami i metodami, jak rów-nież osobowościami teologów. Na przykład Teodor z Mopsuestii wierzył, że Maryja powinna być nazywana po grecku Christotokos

21 S. Rassam, op. cit., s. 15–16.

22 A.S. Atiya, op. cit., s. 213.

23 Więcej o tych wydarzeniach w M. Woźniak, Współcześni Asyryjczycy…, s. 80–82.

90 Współczesna diaspora asyryjsko-aramejska w Szwecji (Rodzicielką Chrytusa), a nie Theotokos (Bożą Rodzicielką), ażeby podkreślić człowieczą naturę Jezusa. Nestoriusz, biskup Konstan-tynopola, przyjął tę linię argumentacji i zaatakował termin „Theo- tokos” publicznie, co spowodowało kontratak ze strony Cyryla, biskupa Aleksandrii. Kontrowersję miał rozstrzygnąć sobór w Efe- zie w 431 roku, lecz dwie grupy zantagonizowały się do te-go czasu, zaś Nestoriusza okrzyknięto heretykiem i odwołano z urzędu. Podwójna natura Chrystusa pozostała osią dalszych dys-put; szkoła aleksandryjska promowała sformułowanie „miafizy- ckie”, według którego dwie natury w Jezusie istniały „bez miesza-nia, bez zmiany, bez rozdzielania i rozłączania”25.