W procesie badawczym istotny jest wybór terenu badań oraz dobór osób badanych, ponieważ „w przeprowadzonych badaniach rzadko uwzględniamy całą populację” (Łobocki, 2010, s. 190). Wybór terenu badań zawsze w pewien sposób jest ograniczony ze względu na przedmiot zainteresowań badacza, gdyż jest „to przede wszystkim typologia wszystkich zagadnień, cech i wskaźników, jakie muszą być zbadane, odnalezienie ich na odpowiednim terenie, u odpowiednich grup społecznych lub w układach i zjawiskach społecznych i następnie wytypowanie rejonu, grup zjawisk i instytucji jako obiektów naszego zainteresowania” (Pilch, Bauman, 2010, s. 195).
W przypadku badań prowadzonych w dysertacji doktorskiej teren badań był jednym z istotnych elementów do ustalenia. Poszukiwania badawcze określonych instytucji trwały kilka lat. Ostatecznie autorka przebywając na stypendium w Teruel
(Hiszpania), gdzie przeprowadziła pilotaż badań na grupie dzieci pochodzących ze środowisk defaworyzowanych społecznie z rejonu Aragonii (ale nie uzyskała zgody na badania właściwe), nawiązała kontakty z instytucjami społeczno-socjalnymi w prowincji Tarragona (Katalonia, Hiszpania). W sierpniu 2016 z nieocenioną pomocą Ewy Hojny – dyrektorki szkół polskich w Barcelonie, Tarragonie, Gironie i Castelldefels, autorka nawiązała kontakt (na początku elektroniczny i telefoniczny, następnie osobisty) z przedstawicielami Miejskiego Instytutu Opieki Społecznej w Tarragonie w oddziale Miejskiego Centrum Kultury w dzielnicy Sant Pere i Sant Pau, które prowadzi działalność świetlicową dla dzieci pochodzących ze środowisk defaworyzowanych społecznie z rejonu prowincji Tarragona. Ostatecznie, po kilku miesiącach, po odbytych rozmowach prowadzonych w języku hiszpańskim (kastylijskim) z wszystkimi osobami nadzorującymi instytucję (z Urzędu Miasta w Tarragonie) oraz z dyrektorką i wychowawcami we wspomnianym oddziale, to w tym miejscu uzyskano zgodę na przeprowadzenie badań.
W instytucji w Poznaniu poszukiwania badawcze były zdecydowanie łatwiejsze ze względów logistycznych, jednakże równie trudne ze względu na dopasowanie instytucji względem siebie i tematu badawczego oraz z uwagi na uzyskanie zgody na przeprowadzenie badań. W 2016 roku podczas poszukiwań na terenie miasta Poznania wstępnie zgodziła się wziąć udział jedna z instytucji (w maju 2017 roku został przeprowadzony tam pilotaż badań na innej grupie dzieci niż była zamierzona), jednak w momencie zaplanowanych badawczych działań właściwych na wrzesień 2017 roku została zamknięta ze względu na brak dofinansowania z Urzędu Miasta Poznania oraz niewystarczających funduszy uzyskanych od sponsorów. W trakcie poszukiwań badawczych od 2016 roku spośród działających instytucji w Poznaniu, (do 22 instytucji badaczka dotarła samodzielnie w poszukiwaniach terenowych i internetowych, nie istnieje bowiem jedna lista świetlic w Urzędzie Miasta Poznania. Na liście znajdują się wyłącznie instytucje, które otrzymują dofinansowanie z Urzędu miasta Poznania – głównie prowadzone przez Stowarzyszenia). Z danych do września 2017: 4 instytucje wygasiły swoją działalność, 10 instytucji nie wyraziło zgody na przeprowadzenie badań nawet nie zapoznając się z ich przedmiotem i celami, kolejne 6 instytucji nie wyraziło zgody na przeprowadzenie badań po zapoznaniu się z treściami badawczymi. Jak można się domyślać niespodziewanie wydłużyło to całą procedurę badawczą. Ostatecznie zgodę na przeprowadzenie badań uzyskano w świetlicy AMICI działającej przy Stowarzyszeniu Pomocy Dzieciom i Rodzinom w Poznaniu.
Charakterystyczne dla lokalnych form wsparcia i opieki, które prowadzą bezpłatną działalność dla dzieci i rodzin pochodzących ze środowisk defaworyzowanych społecznie jest funkcjonowanie zgodnie z trybem szkolnym: wrzesień – czerwiec, zatem w wakacje instytucje w obu krajach są zamknięte (instytucja w Tarragonie lub prowadzą inny rodzaj działalności np. kolonie letnie (instytucja w Poznaniu), co również stanowiło utrudnienie w prowadzonych badaniach.
W każdej z instytucji po okresie zapoznawczym z kadrą, dziećmi i funkcjonowaniem organizacyjnym (1 miesiąc) rozpoczęła się trwająca 3 miesiące obserwacja właściwa, następnie zebrany został materiał twórczości rysunkowej dzieci na zadane badawczo tematy i przeprowadzone zostały indywidualne rozmowy z dziećmi na temat rysunków, w kolejnym etapie badaczka przeprowadziła wywiady z wychowawcami. Pierwsza część badań odbyła się w instytucji w Tarragonie: w miesiącach od stycznia do kwietnia 2017 roku. Następnie druga część badań zrealizowana została w instytucji w Poznaniu: w miesiącach od października 2017 roku do stycznia 2018 roku.
W schemacie studium przypadku (a także dla metod jakościowych, które dominują w niniejszych badaniach) charakterystyczna jest określona próba badawcza, dobrana w sposób celowy. Próba badawcza „to pobrany z populacji zbiór obiektów [osób] objętych badaniem” (Rubacha, 2008, s. 116). Natomiast dobór celowy oznacza, że do badań wybrano obiekty/osoby, które ze względu na przedmiot badań interesują badacza (Muszyński, 2018, s. 211). W badaniach pedagogicznych dobór celowy jest wykorzystywany, gdy badania przeprowadzane są na małej próbie lub/i z uwagi na skuteczność np. określonych metod lub oddziaływań wychowawczych (Łobocki, 2010, s. 191). Oznacza to, że w sposób nielosowy dobierane są obiekty/osoby do badań z uwagi na kryteria określone w procedurze badawczej. W związku z tym, „dobór nielosowy nie pozwala zatem przenosić wniosku na populację” (Rubacha, 2008, s. 124).
W badaniach prowadzonych w dysertacji doktorskiej zastosowano dobór celowy, gdyż istotne było podobieństwo instytucji i grup, dla których prowadzą one swoją działalność. W każdej z badanych instytucji oferta dla dzieci była nieodpłatna, zajęcia odbywały się w godzinach pozaszkolnych i popołudniowych, wyłącznie w dni robocze. Obie instytucje nie podlegały nadzorom ani finansowaniu Ministerstwa Edukacji w danych krajach. Ich działalność prowadzona była poza szkołą w środowisku lokalnym. Organem nadzorującym i częściowo finansującym była instytucja z urzędu miasta, która podlegała pod system pomocy socjalno-społecznej w danym kraju.
W badanych instytucjach próba badawcza określona była przez liczbę dzieci i wychowawców pracujących i/lub uczestniczących w zajęciach w danej grupie wiekowej. Zakładano próbę 16 dzieci i 4 wychowawców w każdej z instytucji (z uwzględnieniem zmian ze względu na zastaną sytuację w instytucjach). W rzeczywistości badania przeprowadzono w grupie 12 dzieci w wieku 6 – 10 lat w każdej z instytucji i z 6 wychowawcami (2 w instytucji w Poznaniu i 4 w instytucji w Tarragonie). Nierównomierny rozkład badanych wychowawców wynika z rozporządzeń dotyczących funkcjonowania form lokalnego wsparcia i opieki w obu krajach. W Poznaniu (Polska) w tym samym czasie, w tego rodzaju instytucjach pod opieką jednego wychowawcy może przebywać maksymalnie 15 dzieci, a w Tarragonie (Hiszpania) maksymalnie 10 dzieci (Dz.U. 2011 nr 149 poz. 887; Ajuntament de Tarragona, 17.05.2017c). Mniejsza niż zakładana próba badanych dzieci w grupach w obu krajach jest rezultatem systematycznego uczęszczania tych dzieci do instytucji. Ze względu na dobrowolność uczestnictwa w oferowanych zajęciach w obu instytucjach, wynikających z rozporządzeń krajowych i wewnętrznych (Dz.U. 2011 nr 149 poz. 887; Ajuntament de Tarragona, 17.05.2017c), systematycznie do badanych form lokalnego wsparcia i opieki uczęszczało w obu grupach 12 dzieci w wieku od 6 – 10 lat.
IV TWÓRCZOŚĆ DZIECI W LOKALNYCH FORMACH
WSPARCIA I OPIEKI W POZNANIU I TARRAGONIE
– ANALIZA I INTERPRETACJA WYNIKÓW BADAŃ
WŁASNYCH
„Istnieje niezliczona liczba historii. (…) Każda historia może zostać opowiedziana za pomocą języka, mówionego lub pisanego, albo może być wyrażona obrazem, niezmiennym i statycznym…”
Roland Barthes (za: Rogríguez, 2013, s. 13).