Współczesny system edukacji w Polsce

Dokumenty dotyczące systemu edukacyjnego w Polsce bazują przede wszystkim na wspomnianych wcześniej: Ustawie o Systemie Oświaty (1991 rok) i

Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (1997 rok), które były podstawą do tworzenia

nowej reformy szkolnictwa. Od XX wieku obowiązuje publiczny schemat struktury szkolnictwa obejmujący: wychowanie przedszkolne (etap nieobowiązkowy), edukację wczesnoszkolną (etap obowiązkowy), szkołę podstawową (etap obowiązkowy), wykształcenie średnie realizowane poprzez szkoły o różnym profilu: liceum, technikum, szkoły zawodowe, szkoły ogólnokształcące (etap obowiązkowy), a także studia wyższe

realizowane poprzez szkoły akademickie (uniwersytety, akademie itp.) i zawodowe (inżynierskie, nauczycielskie itp.) – (etap nieobowiązkowy) (Wołoszyn, 2009, s. 158).

Przed wstąpieniem Polski do Unii Europejskiej przygotowano projekt dalszych zmian, by dostosować szkoły do warunków europejskich. Od momentu przyłączenia się do Unii Europejskiej 1 maja 2004 roku, struktura systemu edukacyjnego nie zmieniła się znacząco, jednak wprowadzono szereg modyfikacji dotyczących procesu kształcenia. Od roku szkolnego 2014/15 wprowadzono dodatkowe roczne przygotowanie przedszkolne dla dzieci w wieku 6 lat (tzw. klasa „0”). W związku z tym, obowiązek szkolny wydłużono do dziesięciu lat nauki. W kolejnych latach próg rozpoczęcia edukacji ulegał kolejnym zmianom. Dotyczyło to m.in. długoletnich sporów związanych z odraczaniem obowiązku szkolnego w Polsce (siedem lat), w porównaniu do innych krajów Unii Europejskiej (pięć lub sześć lat). W roku szkolnym 2011/12 obowiązek dotyczył dzieci w wieku pięciu lat. Od roku szkolnego 2014/15 obowiązek uległ odroczeniu dla dzieci sześcioletnich z pierwszej połowy roku kalendarzowego, następnie dotyczył całego rocznika sześciolatków. Obecnie, od roku szkolnego 2015/16 ponownie edukację rozpoczynają siedmiolatki (Eurydice, 14.05.2017b).

Wraz z dniem pierwszym września 2017 roku nastąpiły kolejne zmiany w polskim systemie oświaty. Na mocy Ustawy – Prawo oświatowe (Dz.U. z 2017 r. poz. 60), zmienionej Ustawą z dnia 21 kwietnia 2017r. (Dz.U. 2017 poz. 949), dokonano zmian w strukturze systemu edukacyjnego na terenie Polski. Obecnie, w okresie przejściowym dzieci i młodzież funkcjonują według dwóch struktur systemu edukacyjnego. Według struktury sprzed reformy uczniowie spełniają 10 lat obowiązku szkolnego: jeden rok kształcenia przedszkolnego, 6 letnią szkołę podstawową i 3 letnie gimnazjum. Ta struktura obecnie dotyczy uczniów szkoły gimnazjalnej do roku szkolnego 2018/19 włącznie.

Schemat 3. Struktura systemu edukacyjnego w Polsce (przed reformą). Źródło: Ośrodek

Rozwoju Edukacji, 12.05.2017.

Według nowej struktury, obowiązującej od roku szkolnego 2017/18 obowiązek szkolny trwa 9 lat i składają się na niego: jeden rok kształcenia przedszkolnego oraz 8 lat szkoły podstawowej (Eurydice, 2017c, s. 3). Prawo i obowiązek nauki trwa do 18 roku życia i może zostać spełniony w dobrowolnej formule: w szkole podstawowej, w szkole ponadgimnazjalnej, w szkole branżowej lub w trakcie kontynuacji nauki na uczelni wyższej. Na każdym poziomie kształcenia instytucje mogą być zarówno publiczne (nieodpłatne), jak i prywatne (odpłatne lub częściowo odpłatne) (Eurydice, 14.05.2017b).

Schemat 4. Struktura systemu edukacyjnego w Polsce (po reformie). Źródło: Ośrodek

Rozwoju Edukacji, 12.05.2017.

W docelowej strukturze systemu edukacyjnego (po reformie) nieobowiązkowa edukacja może rozpocząć się na poziomie wczesnej edukacji i trwać do początkowego okresu przedszkolnego. Dzieci w wieku 0-3 lat mogą uczęszczać do żłobków/klubów dziecięcych, jednak tego typu instytucje nie podlegają pod Ministerstwo Edukacji Narodowej. Odpowiedzialnym organem za ich funkcjonowanie jest Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej. Natomiast dzieci w wieku 4-6 lat mogą uczęszczać do instytucji wychowania przedszkolnego (przedszkola, punkty przedszkolne). Obowiązkowy okres rozpoczęcia edukacji dotyczy wyłącznie ostatniego roku wychowania przedszkolnego (grupa 6latków). Obowiązek rocznego przygotowania dzieci 6 letnich według ustawy jest objęty subwencją oświatową (co oznacza, że jest bezpłatny, podobnie jak obowiązkowy okres edukacji podstawowej w

instytucjach publicznych). Rodzice podejmują decyzję o tym, w której instytucji dziecko będzie odbywało naukę (Eurydice, 2017c, s. 2-3).

Kolejnym poziomem obowiązkowym jest edukacja podstawowa, na którą składa się 8 klas, z wewnętrznym podziałem na dwa etapy: edukację wczesnoszkolną (klasy I-III) oraz edukację średnią I stopnia (klasy IV-VIII). Poziom podstawowy będzie kończył się obowiązkowym egzaminem ósmoklasisty, który ma charakter zewnętrzny. Uczniowie kończący ten poziom edukacyjny będą mieli 15 lat (Eurydice, 2017c, s. 4).

Jak już wspomniano, w związku z tym, że prawo i obowiązek nauki w Polsce trwa do ukończenia 18 roku życia, na dalszych etapach kształcenia możliwe jest obecnie pobieranie nauki w czterech typach szkół: liceum ogólnokształcące (4 lata nauki), technikum (5 lat nauki), szkoła branżowa I stopnia (3 lata nauki), szkoła branżowa II stopnia (2 lata nauki). Nauka w liceum i technikum kończy się egzaminem maturalnym, który jest wymagany do rozpoczęcia studiów w szkole wyższej. Możliwe jest również podejście do egzaminu maturalnego po ukończeniu liceum ogólnokształcącego dla osób dorosłych, jak również po ukończeniu szkoły branżowej II stopnia. Ponadto, technikum oraz szkołę branżową I i II stopnia można ukończyć specjalizacją zawodową (egzamin), która nadaje dyplom uprawniający do wykonywania zawodu (Eurydice, 2017c, s. 4-5).

Szkolnictwo policealne nie podlega zmianom według nowej reformy. Nauka w tego typu szkołach trwa od 1 roku do 2,5 lat (w zależności od realizowanej specjalizacji zawodowej). Na zakończenie szkoły uczniowie zdają egzaminy zawodowe i otrzymują dyplomy, podobnie jak w technikum i szkołach branżowych (Eurydice, 2017c, s. 5). Kształcenie i szkolenia dla osób dorosłych prowadzone mogą być na poziomie podstawowym i średnim, ale także w trybie uzupełniającym ich kwalifikacje (Eurydice, 2017c, s. 6).

System szkolnictwa wyższego w Polsce regulowany jest odrębnymi ustawami. Aktualnie obowiązującym aktem prawnym jest Ustawa – Prawo o szkolnictwie

wyższym i nauce (Dz.U. 2018 poz. 1668). Planowane są dalsze zmiany na tym poziomie

kształcenia, jednak dotąd nie zostały podpisane i wprowadzone nowsze rozporządzenia prawne. W związku z powyższym, według obowiązujących przepisów prawnych szkolnictwo wyższe może być prowadzone zarówno w sektorze publicznym, jak i prywatnym. Warunkiem rozpoczęcia studiów wyższych jest pozytywny wynik egzaminu maturalnego, a na większość uczelni nie obowiązują egzaminy wstępne na

studia (wyjątek stanowią niektóre kierunki artystyczne czy specjalistyczne). Szkoły wyższe mogą realizować program kształcenia w trybie stacjonarnym, gdy zajęcia trwają od poniedziałku do piątku (nieodpłatnie w sektorze publicznym, płatnie w sektorze prywatnym) oraz niestacjonarnym, gdy zajęcia odbywają się w weekendy (odpłatnie w obu sektorach) (Eurydice, 14.05.2017b).

System szkolnictwa wyższego dzieli się na kilka poziomów kształcenia: studia I stopnia (licencjackie lub inżynierskie), studia II stopnia (magisterskie), jednolite studia magisterskie, studia III stopnia (doktoranckie) oraz studia podyplomowe. Mogą być one realizowane w profilu kształcenia ogólnego lub praktycznego (Eurydice, 14.05.2017b).

Według najnowszych danych ze wstępnego raportu Głównego Urzędu Statystycznego, od roku akademickiego 2011/12 obserwuje się stopniowe obniżanie się liczby studentów w Polsce. W roku akademickim 2016/17 studiowało 1 291 900 osób. W tym samym roku akademickim studia wyższe ukończyło ok. 387 500 osób, z czego 222 700 osób ukończyło jednolite studia magisterskie oraz studia I stopnia, pozostałe – 385 230 osób ukończyło studia II stopnia (Główny Urząd Statystyczny, 2018c, s. 1-2). Wśród najczęściej realizowanych kierunków studiów w roku akademickim 2016/17 były grupy: biznes, administracja i prawo (23,5%), technika, przemysł, budownictwo (20,1%) oraz nauki społeczne, dziennikarstwo i informacja (11,4%) (Główny Urząd Statystyczny, 2018c, s. 2).

Podsumowując, Polska znajduje się w intensywnym okresie reform, które oddziałują bezpośrednio na system edukacyjny. Pomijając wcześniej zauważone procesy stratyfikacji społecznej na wszystkich etapach edukacyjnych oraz zróżnicowanie społeczno-kulturowe, zmiany te powodują także nowe, piętrzące się problemy wśród dzieci i młodzieży (zwłaszcza z rodzin pochodzących ze środowisk defaworyzowanych społecznie). Nieprzygotowani do zmian systemowych uczniowie, rodzice i nauczyciele padają poniekąd ich ofiarą, co zamiast pomagać, utrudnia im realizowanie podstawowego prawa i obowiązku nauki. Ponadto, od kilku lat niestabilny schemat funkcjonowania systemów szkolnych, a także obecne funkcjonowanie pomiędzy dwoma strukturami systemów edukacyjnych, może skutkować licznymi zagrożeniami natury edukacyjnej i społecznej, a także nasilać negatywne konsekwencje wdrażanych reform.