3. Uwarunkowania i poziomy twórczości
3.1. Podmiotowy kontekst twórczości
3.1.1. Twórcza aktywność dziecka
Dziecko w sposób naturalny, wynikający z potrzeby biologicznej staje się twórcą. Jego twórcza aktywność warunkowana jest m.in. zapewnieniem jednej z potrzeb podstawowych, mianowicie potrzebie wzrastania.
„Istnieje podstawowa różnica między naturą aktywności u człowieka dorosłego i u dziecka. W swoich banalnych czynnościach życiowych dorosły może nie zajmować się tworzeniem idei, form czy zachowań. Dla rozwiązywania prostych problemów, wymykających się codziennej rutynie, wystarczają mu recepty i wzory (…). Inaczej dzieje się u dziecka: w sferze biologicznej aktywność człowieka dorosłego ogranicza się do przetrwania, aktywność dziecka należy do sfery rozwoju i jest całkowicie zwrócona w kierunku budowania siebie” (Gloton, Clero, 1976, s. 57-58).
Aktywność w ogóle jest jedną z podstawowych potrzeb dziecka, dzięki której może poznawać świat wieloma zmysłami. Przez aktywność można rozumieć „cechę temperamentu, która przejawia się w ilości i zakresie podejmowanych działań o określonej wartości stymulacyjnej” (Strelau, 1992, s. 65).
Do bazowych rodzajów aktywności dziecka należą: motoryczna, sensoryczna, intelektualna i emocjonalna (Popek, 1988, s. 34). Każda z tych aktywności, może przybierać postać naśladowczą (odtwórczą) i twórczą, a ponadto mogą różnić się one dynamiką (względem siły, czasu trwania i zmienności aktywności) względem indywidualnych, jak i społecznych potrzeb (Popek, 1988, s. 35).
Rodzaje aktywności twórczej rozwijają się wraz ze społeczno-kulturowym rozwojem człowieka, jednak do podstawowych rodzajów aktywności twórczej można zaliczyć:
ze względu na cel aktywności twórczej:
zabawa
nauka
praca
ze względu na źródło aktywności twórczej:
spontaniczna
inspirowana
kierowana
ze względu na liczbę uczestników:
indywidualna
zespołowa
ze względu na dominującą sferę osobowości:
poznawcza
emocjonalna
fizyczna
ze względu na wynik aktywności, biorąc pod uwagę rodzaj wytworu:
językowa
plastyczna
muzyczna
ruchowa
ze względu na wynik aktywności, biorąc pod uwagę charakter wytworu:
twórcza
odtwórcza
(Opracowanie własne na podstawie: Uszyńska-Jarmoc, 2003, s. 30).
Kolejną propozycją podziału rodzajów twórczej aktywności jest klasyczne podejście, na które składają się twórczość naukowa, artystyczna i techniczna (wynalazcza) (Zborowski, 1986, s. 23). Twórczość naukowa koncentruje się na tworzeniu własnych problemów, ujawniania nowych lub rekonstruowaniu poznanych już wcześniej problemów i stawiania ich w nowym świetle. Twórczość artystyczna koncentruje się na wytworze, a zatem obejmuje dziedziny tj.: sztuka ludowa, narodowa, filmowa, pisarska oraz sztuki piękne: sztuki plastyczne (rzeźba, malarstwo, grafika, rzemiosło artystyczne), muzyka i literatura (Zborowski, 1986, s. 23). Twórczość techniczna (wynalazcza) koncentruje się wokół odkryć naukowych (np. matematycznych, chemicznych), jak i odkryć materialnych (wynalazków) (Zborowski, 1986, s. 23).
Współcześnie wraz z postępem technologicznym zarysowuje się nowy rodzaj twórczości artystycznej w cyberprzestrzeni, jak zauważają Kinga Łapot-Dzierwa i Robert Małoszowski „pojawiają się nowe przestrzenie percepcji i nowe narzędzia. Kultura definiuje się w obliczu nowych wymiarów: rzeczywistości wirtualnej, hipertekstu, obrazu cyfrowego. Cyberkultura kształtuje się w przestrzeni Internetui nowych mediów, w których powszechna dostępność obrazu, animacji, filmu, gierkomputerowych homogenizuje wartości estetyczne kultury wysokiej i
popularnej,zaburzając umiejętności ich wartościowania” (Łapot-Dzierwa, Małoszowski, 2016, s. 77). Liczni autorzy w Polsce i na świecie podejmują się próby zdefiniowania i określenia ram tego rodzaju twórczości jednak dotąd nie ustalono jednoznacznego terminu (Boden, 2010; Colman, 2004; Stallabrass, 2009; Weibel and Druckrey, 2001; Wójtowicz, 2008). Twórczość internetową lub twórczość w Internecie, najczęściej nazywamy wykorzystując anglojęzyczne pojęcia: Net.Art,
Net-Art, Net Art, Internet Art, Computer Art, Digital Art. Jak zauważa Hanna
Krauze-Sikorska,
„Przemiany w kulturze, w tym zmiana jej charakteru z werbalnego na audiowizualny, którą wywołały między innymi nowe media, spowodowały, że wytwory artystyczne coraz częściej przekraczają sferę materialności. Nie istnieje już bowiem bezwzględna konieczność fizycznego ugruntowania ich w określonym miejscu i czasie. Nie jest to istotne, ponieważ można je generować. Wytwór jednak nie tylko pojawia się w cyberprzestrzeni, on coraz częściej staje się multimedialny – w konsekwencji mamy do czynienia zarówno z nowymi sposobami tworzenia, jak i nowymi możliwościami w zakresie recepcji twórczości, także tej nieprofesjonalnej” (Krauze-Sikorska, 2012b, s. 144-145).
W związku z powyższym zrozumiałe są trudności definicyjne w ustaleniu czym Net Art jest. Nie powinno jednak dziwić, że media cyfrowe stają się integralną częścią życia kolejnych pokoleń, także w obszarze twórczej aktywności.
Aktywność twórczą dziecka można poddawać wielu interpretacjom. Najważniejszym komponentem twórczej aktywności dziecka, rozwijanej od czasów Celestyna Freineta jest ciekawość twórcza, która prowadzi poprzez podejmowanie różnych działań (np. motorycznych i słownych) do eksplorowania zdobywanej wiedzy (Uszyńska-Jarmoc, 2003, s. 33).
Kolejnym komponentem twórczej aktywności jest zdolność do myślenia
twórczego. Zazwyczaj myślenie twórcze pojawia się w początkowym okresie nauki
szkolnej. Dotyczy ono giętkości, płynności, oryginalności myślenia oraz uwrażliwienia na problemy (które należą do podstaw teorii myślenia dywergencyjnego Guilforda, omawianej w teoriach poznawczych poprzedniego rozdziału). Myślenie twórcze dziecka cechuje się aktywnym podejściem do
problemu z wykorzystaniem posiadanej wiedzy lub z wiedzą płynącą z doświadczania problemu (Nęcka, 2012, s. 78).
Do komponentów twórczej aktywności należy zaliczyć również wyobraźnię
i wyobrażenia twórcze, które są bardzo ważnym źródłem wiedzy o twórczej
aktywności, zwłaszcza w wieku przedszkolnym. Wyobraźnia twórcza to „tworzenie w umyśle zupełnie nowych przedstawień” (Nęcka, 2012, s. 68). Może ona pełnić zróżnicowane funkcje w życiu dziecka, m.in. funkcję stymulującą do działania lub kompensującą (włączającą). W zakresie podejmowania aktywności twórczej funkcje te mogą się wzajemnie przenikać (Uszyńska-Jarmoc, 2003, s. 37). Badania nad wyobraźnią twórczą podejmował m.in. Ronald Finke, który przyjmował tezę, że „dzięki wyobraźni twórczej możliwa jest eksploracja potencjału tkwiącego w przedmiotach” (Nęcka, 2012, s. 68), ale także po przeanalizowaniu własnych eksperymentów wywnioskował, że „wyobraźnia twórcza jest naturalną predyspozycją umysłu każdego człowieka” (Nęcka, 2012, s. 69).
Kolejnym ważnym komponentem aktywności twórczej jest ekspresja
twórcza. „Ekspresja jest naturalnym przejawem aktywności psychicznej, wynika z
naturalnych potrzeb dziecka” (Uszyńska-Jarmoc, 2003, s. 39). Wyróżnić można następujące formy ekspresji twórczej dziecka: ekspresja naturalna, kierowana lub inspirowana albo ekspresja mimiczna, ruchowa, ruchowo-muzyczna, muzyczna, słowna, słowno-muzyczna, plastyczna, zabawowa, konstrukcyjna (Uszyńska-Jarmoc, 2003, s. 39). Rezultaty ekspresji to nowe doświadczenia osobiste dla dziecka lub efekty materialne, które mogą zauważyć także inne osoby.
Aktywność twórcza może pełnić następujące funkcje: rozwojową, ekspresyjną, socjalizacyjną, terapeutyczną i edukacyjną. W edukacji przedszkolnej i szkolnej dziecka, aktywność twórcza sprzyja wieloaspektowemu rozwojowi dziecka, pozwala mu na wyrażanie własnych myśli i przeżyć oraz przyjmowanie różnych ról. Ponadto, może być ukierunkowana na rozwiązywanie problemów, czasami redukuje jakieś napięcia związane z procesem twórczym, aż w końcu wzbogaca proces uczenia się (Puślecki, 1999, s. 177).
Interesującą kwestią, wyłaniającą się z aktywności twórczej dziecka, (zwłaszcza z doświadczania eksploracji) jest postawa twórcza, którą dziecko przyjmuje. W tradycyjnym ujęciu postawy twórczej wyróżnia się trzy komponenty: poznawczy, emocjonalno-motywacyjny i behawioralny (Szmidt, 2013, s. 246). W
najnowszych opracowaniach związek tych trzech komponentów nie jest tak silnie sygnalizowany, np. w pracach Elliota Aronsona odnaleźć można podejście łączące dwa komponenty: wartościujący i emocjonalny (Aronson, 1995). Z pedagogicznego punktu widzenia współpraca trzech komponentów jest ważna, choć u każdego człowieka dane komponenty różnią się nasileniem. W opinii Krzysztofa J. Szmidta postawa twórcza „to zespół dyspozycji poznawczych, emocjonalno-motywacyjnych i behawioralnych, który umożliwia jednostce reorganizowanie dotychczasowych doświadczeń, odkrywanie i konstruowanie czegoś (rzeczy, idei, sposobu działania czy postrzegania świata) dla niej nowego i wartościowego oraz zaradne wdrażanie tych rozwiązań do praktyki życia codziennego” (Szmidt, 2013 s. 257).
Rozwijanie twórczej aktywności dziecka powinno uwzględniać jego
pomysłowość i otwartość na poszukiwania nowych rozwiązań, a nie je tłumić. Żeby
stwarzać mu odpowiednie warunki do aktywności twórczej należy zadbać o to, by dziecko odczuło chęć do podejmowania nowych problemów i ich rozwiązywania, bowiem „każda aktywność jest konsekwencją pewnej potrzeby, toteż jednym z podstawowych warunków uaktywniania ucznia jest stawianie go w takiej sytuacji, aby odczuwał potrzebę wypełniania tych czynności, których od niego oczekujemy” (Zborowski, 1986, s. 35-36).
Wśród cech aktywności twórczych dzieci można wyróżnić m.in.:
nieświadomość zasad, metod, technik i dziedzin tworzenia, przy jednoczesnym i każdorazowym podejmowaniu działalności na nowo, odkrywaniu i uczeniu się od nowa, nie korzystając przy tym z ukształtowanych nawyków;
działalność twórcza dziecka ma zazwyczaj charakter zabawowy, w którym dziecko nie ponosi odpowiedzialności za powstałe dzieło (wytwór) i proces tworzenia;
w podejmowanych działaniach dziecko dąży do realizowania i odkrywania samego siebie podczas tworzenia i z reguły nie jest zainteresowane jego oceną i wartością;
tworzenie dziecka odbywa się często przy niskim poziomie samokrytycyzmu, który wzrasta wraz z poznawaniem i odkrywaniem zasad tworzenia oraz w trakcie jego rozwoju. W tym okresie wraz z rozwojem może nastąpić okres regresji w ekspresji
twórczej dziecka (spotykany mniej więcej od 4 klasy szkoły podstawowej aż do jej ukończenia);
dzieci tworząc nie współuczestniczą w tworzeniu konkretnego regionu kulturowego, ale poznają otaczający je świat i powiększają wiedzę na jego temat, a w związku z tym za pomocą rozwijania się ich wyobraźni i fantazjowania zacierają granicę pomiędzy fikcją a rzeczywistością;
najchętniej i najpełniej dzieci podejmują twórcze aktywności w korzystnych i bezpiecznych warunkach, otoczeniu i atmosferze zaufania, a także z możliwością korzystania z bogatego materialnie środowiska wychowawczego;
(Opracowanie własne na podstawie: Szmidt, 2013, s. 294-295).
Formy aktywności twórczej dzieci mogą przybierać rodzaje, poziomy i formy, ale są one zawsze zgodne z jego okresem rozwojowym. Ponadto, są one zindywidualizowane ze względu na zróżnicowane zdolności psychiczne i poznawcze oraz z uwagi na doświadczenia dziecka i jego edukację. W tabeli poniżej przedstawiono formy aktywności twórczej dzieci według Teresy M. Amabile (od 2 do 13 roku życia).
Wiek Forma aktywności Przykład twórczych zachowań dziecka
2-3 lata
Śpiew Zamiast powtarzać piosenki, które słyszało, wymyśla melodie i dodaje własne nonsensowne słowa do znanych piosenek.
Rysowanie Bawi się, rysując różnorodne linie, formy i posługując się różnymi kolorami. Konstruowanie Eksperymentuje z różnymi typami obiektów.
gra na instrumentach Próbuje różnych kombinacji dźwięków na zabawkach muzycznych lub sprzętach domowych.
4-5 lat
Malowanie Łączy nowe kombinacje kolorów, używając pędzli i palców.
zabawa słowami Bawi się dźwiękami słów i ich znaczeniem, często mówiąc do siebie. Taniec Używa tańca jako sposobu wyrażania uczuć lub eksperymentowania z
ruchem fizycznym.
Fantazjowanie Wymyśla fikcyjnych towarzyszy lub przyjmuje role wymyślonych postaci, grając w wyobrażonych przez siebie wydarzeniach.
6-7 lat Gotowanie
Eksperymentuje z pod opieką dorosłych, tworząc kombinacje potraw i używając jedzenia jako formy artystycznej.
Drama Charakteryzuje się, wykorzystuje kostiumy, dialogi, piosenki grając w przedstawieniach.
stosunki społeczne Stosuje nowe i użyteczne sposoby rozwiązywania konfliktów interpersonalnych.
8-9 lat
tworzenie opowiadań Potrafi rozwinąć i podtrzymać spójne wątki opowieści, wymyślając postaci i sytuacje.
Gry Wymyśla szczegółowe gry zawierające określone cele i reguły.
Ubranie Łączy ze sobą stroje, które są kombinacją różnych stylów i niezwykłych sposobów ubierania się.
10-11 lat
zabawy liczbami Bawi się różnymi sposobami używania cyfr do opisu rzeczy.
Język Razem z rodzeństwem lub przyjaciółmi tworzy szyfry językowe lub sekretne języki.
twórczość wizualna Upiększa środowisko życia w swoisty dla siebie sposób, który ma dla niego osobiste znaczenie.
12-13 lat
Maszyny Bada urządzenia mechaniczne i elektroniczne, często przebudowując je lub używając ich w nowy sposób.
Informacje Gromadzi informacje w logiczny sposób, eksperymentując z nimi i używając indukcyjnych oraz dedukcyjnych sposobów rozumowania.
Pisanie Opisuje idee, używając w prozie i poezji metafor oraz porównań.
Tabela 1. Formy aktywności twórczej dzieci według Teresy M. Amabile. Źródło: Szmidt,
2013, s. 296.
Jednym z warunków zaangażowania dziecka w podejmowanie aktywności twórczej i rozwiązywanie problemu jest stosowanie zabawowych form uczenia się. Podczas zabaw dzieci często podejmują zróżnicowane rodzaje działań. Takie formy pracy z dzieckiem mogą być prowadzone zarówno przez nauczyciela, rodzica, jak i każdą osobę dorosłą, która znajduje się w otoczeniu dziecka. W rozwijaniu twórczości dziecka dużą rolę odgrywa nauczyciel, któremu poświęcono następny fragment.