Uwarunkowania twórczego rozwoju dziecka w rodzinie funkcjonalnej

Struktura i funkcjonowanie współczesnej rodziny narażone jest na szereg różnorodnych oddziaływań i zjawisk zagrażających i/lub mających negatywny wpływ na realizowanie podstawowych funkcji i wytrzymałość środowiska rodzinnego. Jedną z kwestii interesujących (zwłaszcza z perspektywy pedagogicznej) jest znaczenie oddziaływań rodziny i jej funkcjonowania na twórczy rozwój dzieci. Jak zauważa Krzysztof Szmidt, „badacze nierzadko podają tak sprzeczne wnioski, że uważny pedagog, który chciałby wyciągnąć z ich badań wskazówki praktyczne do codziennej pracy wychowawczej, ma z tym duże trudności” (Szmidt, 2013, s. 418). Nasilenie się negatywnych i/lub pozytywnych zjawisk w wypełnianiu funkcji rodziny z pewnością będzie oddziaływało na cały system rodzinny i hierarchię potrzeb wszystkich członków rodziny.

Zdaniem Jadwigi Izdebskiej rodziny funkcjonalne to takie, które „realizują przypisane im funkcje, które pomyślnie rozwiązują własne problemy, mając na uwadze dobro wszystkich jej członków” (Izdebska, 2000, s. 64). Prawidłowe spełnianie wszystkich funkcji rodziny oraz dbanie o zaspokojenie potrzeb dziecka stanowi podstawę jego zrównoważonego rozwoju. Rodzina funkcjonująca prawidłowo pozwala na przetrwanie i rozwój wszystkich członków rodziny, stanowi dla nich źródło zaspokojenia potrzeb emocjonalnych, psychicznych i społecznych, a więc m. in. jest źródłem równowagi pomiędzy autonomią a zależnością w funkcjonowaniu i tworzeniu, budowaniu własnej tożsamości i wartości (Prajsner, 2002, s. 18). Stanisław Kawula zauważa, że dziecko w rodzinie funkcjonalnej doświadcza troski i uwagi ze strony rodziców, uznawania i szanowania jego praw, ale także akceptacji niedoskonałości oraz niedojrzałości dziecka, bowiem rodzice są świadomi, że każdy ma prawo do błędu i jego naprawy (Kawula, 2002, s. 129-132).

W rodzinach funkcjonalnych istotną rolę powinna pełnić edukacja oraz jej miejsce w hierarchii wartości rodziny. Dbałość o rozwój edukacyjny wszystkich członków rodziny przyczynia się do prawidłowego jej funkcjonowania. Hanna Krauze-Sikorska i Kinga Kuszak dostrzegają sprzyjającą rolę współpracy środowiska rodzinnego z instytucjonalnym w kontekście rozwoju dziecka i zapobieganiu jego dysfunkcji. Ich zdaniem „szczególną grupę stanowią tu dzieci funkcjonujące w trudnych warunkach społecznych, a więc w środowiskach o niskim statusie społecznym, niskim poziomie wykształcenia rodziców, dużym nasileniu bezrobocia, patologicznych sposobach radzenia sobie z problemami, ale także nierealizujących podstawowych funkcji opiekuńczych i wychowawczych” (Krauze-Sikorska, Kuszak, 2008, s. 85). Jak wskazują autorki, w tych środowiskach szczególnie ważna jest rola instytucji edukacyjnych (przedszkola, instytucji lokalnych), które będą wspomagać i wspierać rodziny w prawidłowym wypełnianiu funkcji (Krauze-Sikorska, Kuszak, 2008, s. 87).

W kontekście rozwijania twórczości dzieci John S. Dacey i Kathleen H. Lennon jako najlepszy rodzaj wychowania uznali „wspierające rodzicielstwo”, bazujące na wzajemnym szacunku i zaufaniu rodziców oraz dziecka, wspieraniu dziecka w jego zainteresowaniach i celach, ale także zadowoleniu z obcowania z dzieckiem i dawania mu wzoru do naśladowania (Szmidt, 2013, s. 430). Za prawidłowe środowisko wychowawcze i jednocześnie wspierające twórczość dziecka uznaje się także takie, gdzie ważna jest akceptacja dziecka oraz wolność jego wyborów, przekonań i wartości.

Jak również takie, gdzie pochwała jest dla realnych osiągnięć dziecka, a nie ocen szkolnych, gdzie istnieje zgodność obojga rodziców względem wykonywanych oddziaływań wychowawczych oraz gdzie obecne jest życzliwe towarzyszenie zarówno w sukcesach jak i porażkach dziecka (stworzenie atmosfery partnerstwa w twórczym rozwoju). Jednak przede wszystkim prawidłowe środowisko wychowawcze jest tam, gdzie istnieje nieustanne pobudzanie dziecka do eksploracji świata i podejmowania aktywności twórczych (Szmidt, 2013, s. 431-432). Podsumowując, prawidłowe środowisko wychowawcze pozwala dzieciom, rodzicom i innym członkom rodziny na pełnienie określonych ról, z zachowaniem ich naturalnych potrzeb wynikających z funkcjonowania w systemie rodzinnym i szerzej, społecznym.

W tabeli poniżej przedstawiono propozycję optymalnego funkcjonowania dziecka w rodzinie o prawidłowym profilu wychowania.

DZIECKO W DOMU

rozkład zajęć dostosowany do potrzeb i możliwości dziecka i innych członków rodziny znajduje się w centrum zainteresowania najbliższych mu osób

jego relacje z otoczeniem są spontaniczne, nieformalne, oparte na więzi emocjonalnej z najbliższymi

dorośli starają się zrozumieć jego perspektywę widzenia świata, podejmują próbę porządkowania rzeczywistości,

budują rusztowanie między dzieckiem a światem

przebywa w środowisku znanych osób (kontakty społeczne są ograniczone, choć mogą być różnorodne) jego potrzeby są zaspokajane przez najbliższych

zdobywa wiele ważnych doświadczeń przy okazji współdziałania z rodzicami, rodzeństwem oraz innymi osobami z otoczenia

organizuje własną przestrzeń i działanie w sposób przypadkowy, niesystematyczny i niekonsekwentny

aktywność wynika z naturalnych zainteresowań dziecka oraz ze specyfiki sytuacji, w której się znajduje

dziecko jest uczestnikiem dialogu, sesje słuchania i mówienia w naturalny sposób przeplatają się

może reagować spontanicznie i spotykać się ze spontaniczną reakcją otoczenia

Tabela 2. Specyfika funkcjonowania dziecka w środowisku rodzinnym. Źródło:

Natomiast, jeżeli rodziny „nie potrafią wypełniać swych funkcji wystarczająco dobrze” (Izdebska, 2000, s. 64), określane są mianem rodzin dysfunkcjonalnych. Dotyczy to rodzin, które ze względu na zróżnicowane zakłócenia w realizacji podstawowych funkcji nie są w stanie zapewnić dzieciom (i innym członkom rodziny) ich podstawowych potrzeb. „Do najczęściej wymienianych w literaturze czynników prowadzących do dysfunkcjonalności rodziny zalicza się bezrobocie, biedę, bezdomność, rozbicie, separację, niepełność rodziny, mediatyzację rodziny, alkoholizm, przemoc, przestępstwa oraz wynikającą z takiej sytuacji dezorganizację struktury wewnętrznej rodziny i dezintegrację w sferze emocjonalnej” (Cęcelek, 2011, s. 53).

Zdaniem Kawuli można wyróżnić rodziny dysfunkcyjne częściowo, czyli takie, które doświadczają pewnych niepowodzeń w wypełnianiu funkcji rodzinnych lub całkowicie, czyli takie, które z różnych względów nie są w stanie ich wypełniać i muszą je zastąpić rodziny wyspecjalizowane (Kawula, 2002, s. 132). W środowiskach defaworyzowanych społecznie można zaobserwować uczestnictwo rodzin z tych obu grup. Jednak, jeżeli uwzględnia się dzieci pochodzące ze środowisk defaworyzowanych społecznie, uczęszczające do lokalnych form wsparcia i opieki są to przede wszystkim dzieci pochodzące z rodzin z dysfunkcjami częściowymi, czyli m.in. niepowodzeniami w wypełnianiu funkcji rodzinnych i zaspokajaniu potrzeb dziecka. „Dysfunkcjonalny system rodziny charakteryzuje się przede wszystkim napiętą atmosferą emocjonalną, wysokim poziomem chronicznego niepokoju (…). Taki układ czynników stanowiących o życiu rodzinnym jest bardzo niekorzystny dla prawidłowego rozwoju młodego pokolenia” (Cęcelek, 2011, s. 56), gdyż „dzieci wywodzące się z rodzin dysfunkcjonalnych przede wszystkim są silnie naznaczone społecznie, co jeszcze zmniejsza ich nadzieje na samodzielne uporanie się z problemami” (Komenderska, 2011, s. 64). W rodzinach dysfunkcjonalnych do najczęściej wymienianych następstw funkcjonowania wyżej opisanych systemów rodzinnych należą przede wszystkim niekorzystne dla dziecka skutki emocjonalne, zaniżone osiągnięcia edukacyjne i aspiracje życiowe, a w konsekwencji zniekształcenie rozwoju dziecka zwłaszcza na płaszczyźnie psychicznej (Brągiel, 1996, s. 42). Nierozwinięta lub zaburzona sfera emocjonalna czy zaniżone osiągnięcia w trakcie nauki szkolnej mają także szereg oddziaływań na inne i bardziej rozległe niepowodzenia szkolne czy życiowe.

W kontekście twórczości dziecka w środowisku rodzinnym, zarówno w systemie funkcjonalnym, jak i dysfunkcjonalnym znaczącą rolę pełnią także

uwarunkowania dotyczące roli matki i ojca w rodzinie, style wychowania, obecność rodzeństwa i kolejności narodzin oraz ogólna atmosfera rodzinna (Szmidt, 2013, s. 419-434). Jednak realizowane dotąd badania w tym zakresie dotyczyły główne rodzin twórców wybitnych i formułowane przez nich wnioski zwykle są wzajemnie sprzeczne. Raporty badawcze nie prezentują więc jaki wpływ rodziny (pozytywny czy negatywny) potęguje rozwój twórczy dziecka, nie podają też jednoznacznych wyników odnośnie stosowanych codziennych praktyk do wychowania w rodzinie (Szmidt, 2013, s. 433-444). Niemniej jednak istotną rolę pełni edukacja. Im więcej problemów w funkcjonowaniu rodziny się nawarstwia, dochodzi do ich sprzężenia i kumulacji, a w związku z tym do rezygnacji z większej ilości zadań. Zatem podejście lekceważące do dysfunkcjonalności rodziny sprawia, że problemy wszystkich członków rodziny znacznie się poszerzają, co może skutkować degradacją rodziny, która w kontekście prawidłowego rozwoju dziecka (zwłaszcza twórczego rozwoju) ma szczególne znaczenie.

Twórczość dziecka może być obecna zarówno w rodzinach funkcjonalnych, jak i dysfunkcjonalnych (wprowadzenie w rozdziale pierwszym, podrozdział trzeci). Zdaniem Edwarda Nęcki, by dziecko rozwijało się twórczo powinno doświadczać w domu rodzinnym jednocześnie podstawowego poczucia bezpieczeństwa i niezbędnej dawki wolności (Nęcka, 2012, s. 147), a tego może doświadczyć w każdym z

omawianych profili rodzin. Pomimo pewnych braków wynikających z

dysfunkcjonalności rodziny (o różnym jej podłożu), dzieci mogą zdobywać potencjalne

możliwości rozwojowe. Większość dzieci pochodzących ze środowisk

defaworyzowanych społecznie zwykle posiada niższe niż przeciętne zdolności przystosowania się do norm szkolnych, społecznych i kulturowych (Cęcelek, 2011, s. 93; John-Borys, 1997, s.36-37). Aczkolwiek badania Marii John-Borys wykazują, że jednocześnie znaczna część z nich zadowalająco radzi sobie z nauką szkolną, a niektóre dzieci funkcjonują intelektualnie powyżej przeciętnej, gdyż posiadają np. uzdolnienia specjalne (John-Borys, 1997, s. 37). Zdaniem autorki, mimo funkcjonowania dziecka w rodzinie dysfunkcjonalnej ma ono szansę na rozwój i zaawansowane osiągnięcia w jednej lub kilku dziedzinach życia, jednak by je wypracować potrzebuje odpowiedniej diagnozy, pomocy i wsparcia. „Poznawanie i rozwijanie zdolności dzieci stanowi ważny element w pracy wychowawczej, ponieważ każde osiągnięcie dziecka wzmocnione przez dorosłych podnosi jego poczucie wartości, daje energię do

pokonania następnych trudności” (John-Borys, 1997, s. 37). Natomiast, gdy dziecko nie doświadcza takiego wsparcia w środowisku rodzinnym, nie otrzymuje pomocy ze strony najbliższych lub osoby z najbliższego otoczenia nie obserwują i nie diagnozują trafnie jego funkcjonowania, wtedy dziecko nie potrafi sobie poradzić z własnymi problemami i poszukuje rozwiązań na uniknięcie oceny ze strony innych, czy osiągnięcia porażki. „Dzieci o niskim poczuciu własnej wartości charakteryzuje ostrożność, niepewność, lęk przed niepowodzeniem. Pragną sukcesu i uznania tak samo, jak ich rówieśnicy, ale ich podstawowym celem staje się unikanie porażki, bo starają się chronić siebie przed upokorzeniem, izolacją, czy wręcz odrzuceniem przez innych” (Krauze-Sikorska, 2012, s. 66). W związku z powyższym sytuacje wywołują dalsze konotacje związane ze sferą emocjonalną i funkcjonowaniem w innych środowiskach.