7. Edukacja i defaworyzacja społeczna dzieci w Polsce
7.3. Lokalne formy wsparcia i opieki w systemie polskim
W polskim ustawodawstwie poza okresem filantropijnym, pierwsze modyfikacje prawne, dotyczące systemu wychowania pozaszkolnego zauważalne były wraz z powstaniem Komisji Edukacji Narodowej w 1773 roku (Wroczyński, 1966, s. 170-171). Podniosło to zainteresowanie wychowaniem i opieką nad dziećmi nie tylko w kwestii zorganizowania im czasu wolnego, ale także w zakresie propagowania wychowania zdrowotnego, kulturalnego i społecznego.
Intensywniejszy wzrost zainteresowania pracą wychowawczo-opiekuńczą nastąpił na przełomie XIX i XX wieku, w związku z rozwojem gospodarki i przemysłu. Rosnący popyt na pracę zarobkową potęgował jednocześnie potrzebę rozbudowania działalności opiekuńczo-wychowawczej, która zadbałaby o racjonalne spożytkowaniu czasu wolnego dzieci (Podlaski, 1972, s. 9-10). Wówczas zaczęły powstawać pierwsze organizacje i instytucje opiekuńczo-wychowawcze dla dzieci, które nazywano zamiennie jako świetlice, „gniazdka, ogródki, przytuliska, kluby dziecięce” (Wawrzykowska-Wierciochowa, 1963, s. 4). Organizowane były one głównie w szkołach i prowadzone wyłącznie przez kadrę pedagogiczną. W tym czasie rozrastała się oferta zajęć, co wiązało się z większą liczbą dzieci, które chciały uczestniczyć w zajęciach. Jednocześnie pojawił się problem przepełnienia sal, braku czasu nauczycieli na indywidualną pracę z dziećmi, w związku z tym, zaczęto ograniczać działalność świetlic. Pod koniec I wojny światowej podjęto próbę realizacji pracy świetlicowej w środowisku lokalnym, jako odrębnej instytucji (Podlaski, 1972, s. 11-12). Wraz z adaptacją świetlic jako odosobnionej placówki opiekuńczo-wychowawczej tworzono nowe programy działalności, zorientowane na aktywizację kulturową. Zauważono, że „kontakt dziecka ze sztuką nie może być okazjonalny, przypadkowy, ale i nie może być ciągły. Należy przeplatać tego rodzaju zajęcia tradycyjną formą zajęć plastycznych, inspirowanych literaturą, muzyką, wycieczką” (Lewicka, 1990, s. 52). Ponadto, rozpoczęto wdrażanie działalności profilaktyczno-terapeutycznej, która organizowana była dla dzieci wykazujących trudności w nauce. Zainicjowano stosowanie praktyki psychologicznej, wykorzystywano metodę diagnozy, która pozwalała na rzetelne sprawdzenie problemów konkretnego wychowanka i usytuowanie go we właściwiej grupie (Sucharowa, 1990, s. 247). Pomimo rozbudowującego się programu działalności
świetlic w środowisku lokalnym pod wpływem kolejnych zmian społeczno-ekonomicznych w Polsce zaczęły one ponownie zanikać.
W XXI wieku, na skutek nasilenia się zjawisk przemocy, agresji i wzrastającej skali patologii oraz ubóstwa podjęto ponowne próby organizowania wsparcia i opieki w środowisku lokalnym (Adamczyk, 2000, s. 60-61). W 2000 roku przystąpiono ponownie do wprowadzenia zmian, tworząc nowe rozporządzenie, w którym zainicjowano podział placówek opiekuńczo-wychowawczych ze względu na specyfikę działań. W związku ze zmianami świetlice działające w środowisku lokalnym zaliczono do placówek opiekuńczo-wychowawczych wsparcia dziennego (Borowski, Wysocki, 2001, s. 65-66). Inną propozycją były specjalistyczne placówki wsparcia dziennego, gdzie pomoc była zorientowana na działaniach terapeutycznych i socjoterapeutycznych. Rozporządzenie to wprowadziło szereg pozytywnych zmian w systemie wsparcia i opieki w Polsce. Uporządkowało i stworzyło podstawę organizacji wielu instytucji, które prowadzone są po dzień dzisiejszy (Dz.U. nr 201, poz. 1455). Placówki opiekuńczo-wychowawcze nie były już miejscem wyłącznie służącym do „przechowania dzieci” (por. Zięba-Kołodziej, Róg, 2010), ale stawały się miejscem kształtowania i rozwijania cech osobowościowych oraz zdolności dziecka. Świetlice zapewniały opiekę w sytuacji nieprawidłowego i niedostatecznego nadzoru ze strony rodziców, zwracając także uwagę na przekazywanie wiedzy rodzicom podczas warsztatów i szkoleń (Białek, 2007, s. 53). W 2001 roku odnotowano znaczny wzrost liczby placówek opiekuńczo-wychowawczych wsparcia dziennego (w porównaniu z rokiem 2000 – 471 instytucji, 2001 rok – 556 instytucji zarejestrowanych) (Gajewska, Bazydło-Stodolna, 2005, s. 20).
Obecnie na mocy Ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (Dz.U. 2011 nr 149 poz. 887) oraz kolejnych zmian w tym zakresie (Dz.U. 2014 poz. 1188) do instytucji lokalnych form wsparcia i opieki zalicza się świetlice, kluby, centra środowiskowe oraz ogniska wychowawcze (Dz.U. 2011 nr 149 poz. 887, art. 24), które jako placówki wsparcia dziennego, prowadzą bezpłatną pomoc w najbliższym środowisku lokalnym, skierowaną do dzieci, młodzieży i ich rodzin. Zakłada się, że placówki wsparcia dziennego tworzą warunki pracy z dzieckiem i jego rodziną w kierunku wspierania i wspomagania prawidłowego funkcjonowania całego systemu rodzinnego oraz współpracują z innymi podmiotami oświatowymi i leczniczymi (Dz.U. 2014 poz. 1188, art. 23). W związku z tym, placówki wsparcia dziennego można
podzielić ze względu na formy działalności. Rozróżnia się więc, świetlice środowiskowe (forma opiekuńcza), świetlice socjoterapeutyczne i terapeutyczne (forma specjalistyczna), świetlice podwórkowe (forma podwórkowa realizowana przez wychowawcę) oraz świetlice łączone (np. instytucje te mogą być wynikiem połączenia dwóch z wyżej wymienionych form) (Dz.U. 2014 poz. 1188, art. 24).
Jedną z podstawowych zmian w dotychczasowym ustawodawstwie jest zmniejszenie możliwości działań środowiskowych bezpośrednio przez organizacje NGO. Obecnie również mają możliwość ich prowadzenia, jednak decyzyjność w kontekście powstawania i działalności świetlic podporządkowana jest gminie lub powiatowi, które mogą zlecić organizacjom NGO pracę w tym zakresie (Dz.U. 2014 poz. 1188, art. 9). Ten zapis obowiązujący od 2012 roku spowodował dwutorowość w kontekście interpretacji przypisów prawnych przez organizacje pozarządowe. Z jednej strony spowodował stopniowe wygaszanie się tego typu instytucji, które nie uzyskały zgody gminy lub/i powiatu na działalność w środowisku lokalnym w dotychczasowej formule funkcjonowania (Dz.U. 2011 nr 149 poz. 887, art. 228). Z drugiej strony, organizacje NGO rozpoczęły wewnętrzne działania, żeby wykorzystując środki finansowe z kraju i pozyskiwane przez projekty z Unii Europejskiej, udoskonalić swoją działalność, a jednocześnie realizować cele instytucji zgodnie z prawem gminnym lub/i powiatowym (por. Dallemura E., Nowaczewski P., Szmyd R, 2012; Czakon M., i in., 2013).
Świetlice w Polsce, podobnie jak w Hiszpanii funkcjonują poza systemem edukacyjnym. Organem odpowiedzialnym w Polsce za ich działalność jest Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej. Finansowanie instytucje te mogą otrzymać z budżetu miasta i/lub zasobów organizacji pozarządowych (opisywanych wyżej). Z reguły świetlice posiadają dodatkowe, zróżnicowane rodzaje źródeł finansowania, poza głównym organem prowadzącym (np. Urzędem Miasta lub Gminy, organizacją pozarządową, kościołem), są to np. środki od sponsorów lokalnych, darczyńców czy pozyskiwane przez organizację targów, zbiórek ulicznych oraz kiermaszów (Czakon, 2013, s. 66).
Osobą odpowiedzialną i decyzyjną w kontekście organizowania struktury i działalności placówki wsparcia dziennego jest kierownik. To on tworzy kadrę wychowawców, ustala regulaminy wewnętrzne instytucji, plan i cele działalności. Jak zauważa Michał Czakon, „bez dobrego zorganizowania i zarządzania podmiotem
prowadzącym placówkę, działalność jej jest nieustająco zagrożona, bardzo osłabia jej potencjał. Funkcjonowanie właściwej kultury organizacyjnej i zarządczej w organizacji uczy takiego sposobu myślenia wszystkich, a szczególności osoby bezpośrednio odpowiedzialne za zarządzanie, również na szczeblach pośrednich” (Czakon i in., 2013, s. 70). Z tego powodu kierownicy tworząc plany działalności instytucji zapraszają kadrę pracowniczą do współtworzenia miejsca i zasad w nim panujących. Osoby pracujące z dziećmi nie mogą być skazane wyrokiem sądu za umyślne przestępstwo lub przestępstwo skarbowe ani pozbawione władzy rodzicielskiej. Powinny posiadać wykształcenie wyższe z zakresu pedagogiki, pedagogiki specjalnej, psychologii, socjologii, pracy socjalnej, nauk o rodzinie lub wykształcenie z innego, dowolnego kierunku z uzupełnieniem kwalifikacji (poprzez studia podyplomowe, kursy zawodowe itp.) w wyżej wymienionych specjalnościach (Dz.U. 2014 poz. 1188, art. 25-27).
W tego typu miejscach organizowana jest głównie pomoc i wsparcie dla dzieci, młodzieży i rodzin z trudnościami, które pochodzą ze środowisk biednych, zagrożonych marginalizacją i wykluczeniem społecznym lub wywodzą się bezpośrednio ze środowisk zmarginalizowanych i wykluczonych (a więc w głównej mierze z rodzin niewydolnych wychowawczo i/lub patologicznych) (Dąbrowska-Jabłońska, 2005, s. 219). Z pomocy i wsparcia świetlic mogą również korzystać osoby z rodzin nieuprzywilejowanych, a więc w szerszym kontekście ujmując, prowadzone tam działania są skierowane do osób pochodzących ze środowisk defaworyzowanych społecznie, którzy mają coraz niższe szanse adaptacji i prawidłowego rozwoju oraz funkcjonowania w społeczeństwie.
Oferta zajęciowa świetlic jest zróżnicowana ze względu na prowadzoną formę działalności. Jednak celem wszystkich świetlic jako placówek wsparcia dziennego działających w środowisku lokalnym, jest przede wszystkim „wspieranie rodziny w procesie opiekuńczo-wychowawczym oraz kształtowanie właściwych postaw społecznych dzieci” (Matejek, Zdebska, 2011, s. 43) i młodzieży oraz wsparcie i edukacja rodziców. Zapewniają one uczestnikom podstawową opiekę i wychowanie, pomoc w nauce oraz organizację czasu wolnego. Ponadto, instytucje specjalistyczne organizują zajęcia terapeutyczne (różnego rodzaju) oraz realizują dostosowany do potrzeb uczestników zajęć program terapeutyczny. W instytucjach o formie podwórkowej poza działalnością socjoterapeutyczną mogą być również prowadzone działania animacyjne (Dz.U. 2014 poz. 1188, art. 24).
Uczestnictwo w zajęciach (dla dzieci, młodzieży i rodziców/opiekunów prawnych), o czym wspomniano wcześniej jest bezpłatne i dobrowolne – chyba, że do placówki wsparcia dziennego dziecko skieruje sąd. Jednocześnie pod opieką jednego wychowawcy, w każdym rodzaju świetlicy przebywać nie może więcej niż 15 dzieci. W związku z powyższym, gdy grupy są większe, prowadzi je dwóch wychowawców jednocześnie. Nowa ustawa wprowadziła także możliwość korzystania z pomocy wolontariuszy podczas zajęć, gdyż przy liczniejszych grupach świetlicowych mogą oni znacznie wspomóc działania wychowawców. Szczegółowe warunki wolontariatu (nie tylko w świetlicach) określa Ustawa o działalności pożytku publicznego i o
wolontariacie (Dz.U. 2003, nr 96 poz. 873). Wolontariusze często sprawują rolę osób
pomagających w odrabianiu zajęć lub organizują dzieciom i młodzieży czas wolny. Zazwyczaj są to studenci kierunków pedagogicznych, psychologicznych czy artystycznych, którzy jednocześnie realizują w świetlicy praktykę studencką (Nowosiadły, 2006, s. 11-15). Dla niektórych osób wolontariat w świetlicy to „swego rodzaju terapia uczestnictwa” (Hoffmann, 2013, s. 33), gdyż mają poczucie, że konstruktywnie spędzają swój wolny czas. Zdarza się również, że wolontariuszami w świetlicy zostają byli wychowankowie świetlic (Hoffmann, 2013, s. 32-34). Ponadto, w związku z nasilającym się napływem imigrantów w Polsce, świetlice mogą również oferować pomoc cudzoziemcom (Dz.U. 2018 poz. 107). W zależności od możliwości instytucji, a także potrzeb rodzin ustalane są indywidualne programy wsparcia i opieki.
III METODOLOGICZNE PODSTAWY BADAŃ
„Stworzenie uniwersalnej
i powszechnie akceptowanej koncepcji edukacji, wykorzystującej potencjał, jaki niesie z sobą sztuka, uważam za niewykonalne,
wydaje się jednak możliwe poszukiwanie jej nowego, głębszego wymiaru”.
Hanna Krauze-Sikorska (Krauze-Sikorska, 2006, s. 125).