Narzędzia badań własnych

W celu zbadania jakiegoś problemu, zjawiska czy określonej sytuacji badacz konstruuje narzędzie badawcze. Jest przedmiot, dzięki któremu gromadzenie materiału empirycznego i ustalenie oraz rejestrowanie danych odbywa się za pomocą konkretnego, uporządkowanego schematu. Narzędziami badawczymi mogą być m.in. kwestionariusz wywiadu/ankiety, scenariusz rozmowy, test, arkusz obserwacji czy analizy jakiegoś wytworu (Muszyński, 2018, s. 168).

Do wymienionych i opisanych wyżej metod i technik badawczych wykorzystanych w dysertacji doktorskiej zastosowano następujące narzędzia: notatka

badawcza, arkusz obserwacji, kwestionariusz wywiadu, arkusz analizy rysunku i opis.

W obserwacji jakościowej można stosować różne rodzaje rejestrowania danych, np. notatki badawcze lub nagrania audio i video, czy fotografie (Flick, 2012, s. 160). Zaliczają się one do narzędzi niestandaryzowanych, które umożliwiają „opis i analizę jakościową zgromadzonego za ich pomocą materiału obserwacyjnego” (Łobocki, 2011, s. 65). Jednym z podstawowych rodzajów narzędzi jest notatka

badawcza, która sporządzana powinna być nie w trakcie, ale po odbytej obserwacji, z

dala od osób obserwowanych. Badacza powinna cechować dyskretność. Nie powinien on ujawniać żadnych zapisów i informacji z obserwacji osobom badanym, jednocześnie powinien zadbać, żeby jego notatki nie były dostępne wszystkim (Pilch, Bauman, 2010, s. 325-326). Notatki mogą być sporządzane dorywczo – kiedy badacza zainteresuje coś niestandardowego, niecodziennego (np. zdarzenie krytyczne) lub w postaci notatek codziennych – które niekiedy nazywa się dziennikiem obserwacyjnym – wówczas badacz zapisuje wszystko, co zauważył danego dnia nie zważając na wartość poznawczą zanotowanych informacji (Łobocki, 2011, s 66). W przypadku dzienników obserwacyjnych badacz może również dookreślić cel obserwacji i dokonywać notatek przez ich pryzmat, zapisując tylko informacje dotyczące interesującego go problemu (Łobocki, 2011, s. 67).

Każdą obserwację w sensie jakościowym badacz podejmuje samodzielnie i do każdej z nich musi uzyskać zgodę na jej przeprowadzenie od osób/ instytucji obserwowanych. Badani muszą zostać poinformowani w jaki sposób badacz będzie zbierał informacje i wyrazić na to zgodę. W przypadku rejestrowania zjawisk za pomocą notatki badawczej jest znacznie łatwiej uzyskać zgodę osób/instytucji niż na

rejestrację typu wizualnego i/lub dźwiękowego, m.in. z tego powodu notatka badawcza jest jednym z najczęściej stosowanych narzędzi w tego typu obserwacjach.

W obserwacji ilościowej używa się głównie narzędzi standaryzowanych, czyli takich które pozwalają na opis i analizę ilościową zgromadzonego za ich pomocą materiału obserwacyjnego (Łobocki, 2011, s. 61). Do narzędzi tego rodzaju należy arkusz obserwacyjny lub dziennik obserwacji. Arkusz obserwacji „to wcześniej przygotowany kwestionariusz z wytypowanymi wszystkimi zagadnieniami, które objąć ma obserwacja. W odpowiednich rubrykach pod określonym zagadnieniem notujemy wszelkie spostrzeżone fakty, zdarzenia i okoliczności mające związek z danym zagadnieniem” (Pilch, Bauman, 2010, s. 90). Arkusze obserwacji sporządzane są przez badacza a ich struktura i opracowanie różnią się w zależności od podejmowanych w badaniach zagadnieniach. Jest to systematyczny zapis obserwacji na odrębnych kartkach, które dostarczają danych z możliwością porównywania ich między sobą (Pilch, Bauman, 2010, s. 90-91). Dziennik obserwacji w interpretacji ilościowej, jako narzędzie standaryzowane „kategoryzuje spostrzeżenia ze względu na czas pojawiania się określonych faktów lub zmienności procesów i stosunków w badanych grupach” (Pilch, Bauman, 2010, s. 90). Obserwacja ilościowa może być ona prowadzona bezpośrednio (badacz samodzielnie podejmuje się obserwacji) lub pośrednio (badacz zleca obserwację innym osobom). W przypadku pośredniej obserwacji narzędzie musi być skrupulatnie i jednorodne, sporządzone w ścisłej standaryzacji zagadnień, tak by uniknąć deformacji uzyskiwanego materiału badawczego (Pilch, Bauman, 2010, s. 91).

W prowadzonych badaniach w dysertacji doktorskiej wykorzystano także wywiad z narzędziem: kwestionariusz wywiadu, służy on pozyskaniu konkretnych informacji na temat zjawiska interesującego badacza, które zawarte są w kwestionariuszu za pomocą pytań. Badacz sporządzając narzędzie konstruuje kolejno pytania, które będzie zadawał osobie badanej. W przypadku wywiadu ustrukturalizowanego (kompletnie kierowanego) badacz nie ma możliwości zmiany kolejności pytań i przyjmują one kafeterię pytań zamkniętych, (które mają z góry ustalone możliwe odpowiedzi). Natomiast w przypadku wywiadu częściowo ustrukturalizowanego (częściowo kierowanego) badacz ma możliwość zmiany kolejności pytań, a także może zadawać pytania otwarte (pozostawiające całkowitą swobodę wypowiedzi badanemu). Może też zastosować pytania półotwarte (podające pewną kafeterię z możliwością wskazania innej, nowej odpowiedzi). Natomiast w

wywiadzie swobodnym (mało kierowanym) badacz nie musi ale może konstruować kwestionariusz wywiadu, który pełni funkcję pomocniczą podczas rozmowy z osobą badaną (por. Łobocki, 2011, s. 254-260; Rubacha, 2008, s. 133-150).

W metodzie analizy dokumentów zastosowano dwa narzędzia: arkusz analizy

rysunku i opis. Arkusz analizy rysunku to narzędzie, przy którym środkiem

pomocniczym jest rysunek, który podlega analizie (Muszyński, 2018, s. 169). W związku z tym, że w trakcie badań nie była prowadzona psychometryczna ani projekcyjna analiza rysunków, w analizie każdego wytworu badaczka odwoływała się nie tylko do rysunku, ale także do uzyskanego od dziecka opisu rysunku. Opis sporządzany po każdym rysunku indywidualnie z każdym dzieckiem, na podstawie odpowiedzi dziecka na pytanie „Opowiedz co narysowałaś/ narysowałeś?” Zatem dziecko było sędzią kompetentnym w zakresie tego, co zostało przedstawione na rysunku oraz tego, w jaki sposób zostało przedstawione. Samodzielna analiza i interpretacja rysunków przez badacza jest naznaczona wysokim subiektywizmem (Łobocki, 2011, s. 236). Rozmowa z dzieckiem jako podstawa do opisu oraz arkusz analizy rysunku, w którym umieszczono poszczególne kryteria pozwoliły na większy stopień obiektywizacji, co jest istotne ze względu na analizę i interpretację treści rysunków oraz z uwagi na prowadzone badania porównawcze (por. Łobocki, 2011, s. 239).

W dysertacji doktorskiej zastosowano narzędzie codziennej notatki badawczej (obserwacja jakościowa) oraz arkusza obserwacji (obserwacja ilościowa). Badaczka prowadziła badania samodzielnie. Po przeprowadzonych obserwacjach sporządzała notatkę i wypełniała arkusze obserwacji z dala od osób trzecich, na przygotowanych wcześniej dokumentach. Notatki i arkusze obserwacji sporządzone zostały wyłącznie w języku polskim, gdyż nie było konieczności sporządzania ich w języku hiszpańskim (kastylijskim), ponieważ w trakcie badań nie były one nikomu ujawniane. Ponadto, zastosowano metodę wywiadu i narzędzie: kwestionariusz wywiadu, który został sporządzony przed badaniami w języku polskim i języku hiszpańskim (kastylijskim). Narzędzie zostało wykorzystane w badaniach pilotażowych, przeprowadzonych w innych niż ostatecznie instytucjach – w Poznaniu (Polska) i Teruel (Hiszpania), po których kwestionariusz ewaluował i badaczka zmieniła konstrukcję kilku pytań oraz kilka dodała. Jak już wcześniej wspomniano, kwestionariusz wywiadu w języku hiszpańskim (kastylijskim) został zweryfikowany przez tłumacza tego języka.

W metodzie analizie dokumentów wykorzystano arkusz analizy rysunku sporządzony przez badaczkę oraz opis rysunku, który był sporządzony bezpośrednio przez autora rysunku, niezwłocznie po jego sporządzeniu (dzieci były sędziami kompetentnymi względem wykonanych przez siebie prac rysunkowych). W przypadku rozmów na temat rysunków w języku hiszpańskim (kastylijskim) badaczka zapisywała je w oryginale i po powrocie do Polski zostały także skonsultowane z tłumaczem języka hiszpańskiego (kastylijskiego). Wstępny arkusz analizy rysunku został sporządzony przed przeprowadzaniem badań i uzupełniony był po sporządzeniu rysunków przez dzieci i po rozmowach na ich temat w obu instytucjach. Był to zabieg celowy, gdyż w przypadku analizy dokumentów, które nie zostały jeszcze stworzone kierując się pierwowzorem arkusza analizy mogłyby zostać pominięte istotne elementy.

Dyrektorzy instytucji oraz badani wychowawcy, rodzice oraz dzieci zostali z wyprzedzeniem poinformowani o celach badań oraz rodzaju metod, technik i narzędzi badawczych stosownych w niniejszych badaniach i wyrazili na nie zgodę w obu instytucjach.

W tabeli nr 4 wraz z problemami, zmiennymi, wskaźnikami, metodami i technikami badawczymi zaprezentowano narzędzia badawcze. Wzór wszystkich zastosowanych w dysertacji doktorskiej narzędzi badawczych znajduje się w aneksie.