W planowaniu procesu badawczego niezbędnym krokiem po ustaleniu tematu, określeniu celów i sformułowaniu problemów badawczych, (ewentualnie wyznaczeniu hipotez badawczych – jeżeli są konieczne), jest wyłonienie zmiennych i wskaźników (Muszyński, 2018, s. 125). Ten krok zamyka fazę konceptualizacji, (czyli ustalenia problematyki badawczej i definicji teoretycznych), a jednocześnie otwiera możliwość operacjonalizacji, (czyli stworzenia konkretnych struktur badawczych poprzez przełożenie teorii na język badawczy i dobór wskaźników). Wobec tego, „zmienne stanowią uszczegółowienie badanych zjawisk ze względu na podstawowe ich cechy. Wskaźniki natomiast określają każdą z wyodrębnionych zmiennych” (Łobocki, 2011, s. 33).
W ujęciu ogólnym, zaprezentowanym przez Tadeusza Pilcha i Teresę Bauman zmienne „to kilka podstawowych cech konstruktywnych dla danego zdarzenia” (Pilch, Bauman, 2010, s. 50). W opinii Mieczysława Łobockiego „są nimi zazwyczaj podstawowe cechy, symptomy, przejawy charakterystyczne dla badanego faktu, zjawiska czy procesu albo też różnego rodzaju czynniki będące ich przyczyną lub skutkiem” (Łobocki, 2010, s. 135). Według Łobockiego występują także podzmienne, które oznaczają przyjmowane przez zmienne zróżnicowane wartości (Łobocki, 2010, s. 135). Z kolei, Krzysztof Rubacha tłumaczy pojęcie zmiennej jako, „zbiór wartości, jakie może przyjmować dany obiekt w populacji, do której należy” (Rubacha, 2008, s. 42). Natomiast termin populacja definiuje jako „teoretycznie określony zbiór obiektów będących przedmiotem badania” (Rubacha, 2008, s. 42).
W badaniach pedagogicznych naukowcy przyjmują różne rodzaje klasyfikacji zmiennych. Jednym z nich, jest podział ze względu na rodzaj wartości, tak więc wyróżnia się zmienne jakościowe (wartości klasyfikowane za pomocą nazw, np. barwa tęczówki: zielona, brązowa itp.) i ilościowe (wartości przedstawione za pomocą liczb, np. skala ocen w szkole: 6, 5, 4, 3, 2, 1) (Rubacha, 2008, s. 43). W związku z tym, zmienne jakościowe najczęściej uzyskiwane są poprzez obserwację, wywiad czy analizę przedmiotu, a zmienne ilościowe pozwalają na wykonanie zróżnicowanych operacji matematycznych. Inną propozycją jest podział zmiennych ze względu na liczbę wartości. W tym kryterium wyróżnia się głównie dwa rodzaje zmiennych: dwuwartościowe (dychotomiczne), taką z zmienną jest np. płeć: kobiety i mężczyźni oraz wielowartościowe (politomiczne), np. wzrost: niski, średni, wysoki lub określając w centymetrach: do 150 cm, 151-160 cm,
161-170 cm itd. (Rubacha, 2008, s. 44). Niektórzy autorzy wymieniają również zmienne
trójwartościowe, (trychotomiczne), w których możliwe są trzy opcje odpowiedzi, np. w
kwestionariuszach: „tak”, „nie” lub „nie wiem” (Brzeziński, 2010, s. 184-185). W zakresie klasyfikacji zmiennych w kręgu ich wartości wyróżnić można jeszcze podział ze względu na budowę zbioru wartości, są to zmienne ciągłe (możliwość dostawienia wartości do już istniejących – niezależnie od decyzji badacza), np. w przedziałach wzrostu: możemy dołożyć wartości co 5 cm a nie 10 cm i dyskretne (brak takiej możliwości), np. w przypadku zmiennej płeć: kobiety i mężczyźni (Rubacha, 2008, s. 44).
Istnieje także podział zmiennych ze względu na związki lub/i zależności pomiędzy
poszczególnymi cechami badanych zjawisk. Najbardziej znanym, wykorzystywanym
zwłaszcza w badaniach ilościowych, jest podział na zmienne zależne i niezależne. W ujęciu Łobockiego zmienne zależne „to te rzeczywiste lub domniemane skutki uwzględnionych w badaniach zmiennych niezależnych” (Łobocki, 2010, s. 138). Natomiast zmienne niezależne wyrażają „bliżej charakter oddziaływań, w których upatruje się przyczyny określonych zmian” (Łobocki, 2010, s. 137). Zatem, podsumowując „zmienne zależne to zmienne losowe, a więc takie, których rozkładu wartości w zbiorze badanych obiektów badacz nie może przewidzieć” (Rubacha, 2008, s. 45). Natomiast zmienne niezależne badacz ustala samodzielnie, dokonując rozkładu wartości w zbiorze badanych przez siebie obiektów (Rubacha, 2008, s. 45). Klasyfikacja zmiennych zależnych i niezależnych różni się pod względem przyjętej intencjonalności badacza, gdyż do jednej zmiennej zależnej (losowej) może on wyznaczyć kilka zmiennych niezależnych (ustalonych), które ponadto może rozdzielić na zmienne niezależne główne i uboczne, czyli dokonać podziału zmiennych niezależnych ze względu na siłę oddziaływania na zmienną zależną (Rubacha, 2008, s. 46-49).
W trakcie prowadzonych badań pojawiają się także zmienne, które nie były objęte
planowaną kontrolą przez badacza, są to zmienne pośredniczące (interweniujące) lub niezależne zakłócające: niekontrolowane i kontrolowane. Służą one dodatkowemu
wyjaśnianiu zależności pomiędzy zmiennymi zależnymi i niezależnymi oraz opisaniu występujących związków przyczynowo-skutkowych między nimi (Łobocki, 2011, s. 35). „Zmienne pośredniczące przybierają na ogół postać bądź to zmiennych kontekstowych (uniwersalnych), tj. oddziaływających w sposób niemal równoległy do objętych kontrolą zmiennych niezależnych bądź zmiennych interferujących (okazjonalnych), czyli sporadycznie lub tylko jednorazowo pojawiających się w trakcie badań” (Łobocki, 2010, s.
139). Występują one głównie w badaniach eksperymentalnych (Łobocki, 2010, s. 139). Natomiast „zmienna zakłócająca to taka zmienna niezależna, która osłabia lub zrywa związek między zmiennymi niezależnymi a zmienną zależną” (Rubacha, 2008, s. 50). Zmienne zakłócające można podzielić na kontrolowane, o których istnieniu badacz wie i je uwzględnia w prowadzonych przez siebie badaniach lub niekontrolowane, o których istnieniu badacz nie wie lub może wiedzieć o ich działaniu, ale nie uwzględniać ich (Rubacha, 2008, s. 51).
W badaniach ilościowych podział zmiennych według wybranej przez badacza perspektywy jest uzasadniony, gdyż dokonanie dokładnej charakterystyki zmiennych „pozwala lepiej zrozumieć i wyjaśnić badane fakty, zjawiska, procesy, a nade wszystko dokonać w miarę obiektywnego ich pomiaru” (Łobocki, 2010, s. 136). Wyznaczenie zmiennych nie jest konieczne w przypadku prowadzenia badań jakościowych, jednak nie jest też wykluczone. Jak zauważa Heliodor Muszyński, „badania są tym bardziej naukowo wartościowe, im bardziej wnikliwie, wielostronnie, a zarazem rzetelnie i obiektywnie (w sposób niezniekształcony) przedstawiają jakiś wybrany wycinek rzeczywistości” (Muszyński, 2018, s. 132). W opinii Muszyńskiego „nawet w badaniach jakościowych stawianie problemów badawczych i ustalanie zmiennych może mieć szerokie zastosowanie. Pozwala ono nie tylko wydobyć ze strumienia świadomości osoby badanej więcej danych i sięgnąć głębiej do jej doświadczeń, przeżyć i doznań, ale także operować bogatszymi kategoriami, w których będą przedstawiane wyniki badań i dokonywane ich analizy” (Muszyński, 2018, s. 133). Zdaniem Muszyńskiego, pozostaje więc to decyzją badacza, czy podejmuje się konkretyzacji w badaniach jakościowych, czyli czy dąży do formułowania problemów badawczych i ustalenia zmiennych, które „zawsze zawarte są w problemach badawczych” (Muszyński, 2018, s. 126), jednak jeżeli badacz decyduje się na ich wyznaczenie, „należy je z postawionych problemów wyłonić i określić” (Muszyński, 2018, s. 126). Zmienna jakościowa (nominalna) charakteryzuje się brakiem stosunków ilościowych, ponieważ wszystkie zmienne pochodzą z jednolitego kryterium (Muszyński, 2018, s. 138). Ponadto, może ona mieć także charakter globalny (zmienna globalna), a więc obejmować więcej zmiennych, które połączone są jednym pojęciem (Muszyński, 2018, s. 139). Ze względu na zastosowanie strategii jakościowo-ilościowej w dysertacji doktorskiej, wyznaczono zmienne globalne. Rozróżnienie zmiennych zależnych i niezależnych nie jest konieczne, gdyż jest ono bliższe badaniom ilościowym, a zwłaszcza eksperymentalnym (Łobocki, 2011, s. 33-34).
„Większość zmiennych w badaniach pedagogicznych – podobnie jak w badaniach psychologicznych i socjologicznych – wyrażana jest w języku teorii, czyli przybiera postać terminów teoretycznych” (Łobocki, 2011, s. 34). Przyjmując za Muszyńskim koncepcję jakościowej zmiennej globalnej oraz bazując na szczegółowo zaprezentowanych pojęciach i kwestiach badawczych w obu rozdziałach teoretycznych, w niniejszych badaniach
zmienną globalną jest twórczość dzieci pochodzących ze środowisk defaworyzowanych społecznie5
, która została przedstawiona za pomocą wybranych zmiennych, bezpośrednio związanych z konkretnymi badawczymi problemami szczegółowymi, wraz z przedstawieniem konceptualizacji wybranych zmiennych, czyli zaprezentowaniem definicji teoretycznych wybranych zmiennych, które wymagały doprecyzowania w przypisach dolnych (tabela nr 4).
Aczkolwiek, w związku z tym, że badacz jednocześnie „porusza się w dwóch światach: świecie teorii i świecie empirii” (Rubacha, 2008, s. 53) istotne jest również dokonanie operacjonalizacji zmiennych, czyli przedstawienia w języku badawczym przetworzonych definicji teoretycznych zmiennych (Rubacha, 2008, s. 53). Jednak, żeby zmienne mogły zostać poddane uszczegółowieniu należy przedstawić je w formie identyfikowalnych i mierzalnych cech lub właściwości badanych zjawisk, czyli wskaźników (Łobocki, 2010, s. 141). Ustalenie wskaźników jest traktowane jako niezbędny element charakterystyki zmiennych, które wzmacniają trafność i rzetelność prowadzonych badań (Łobocki, 2011, s. 35-36). W ujęciu ogólnym Stefana Nowaka, wskaźnik „to pewna cecha, zdarzenie lub zjawisko na podstawie zajścia którego wnioskujemy z pewnością, bądź z określonym prawdopodobieństwem, bądź wreszcie z prawdopodobieństwem wyższym od przeciętnego iż zachodzi zjawisko, które nas interesuje” (Nowak, 1970, za: Pilch, Bauman, 2010, s. 53), więc na podstawie wskaźnika – jego występowania lub natężenia – „wnioskujemy o występowaniu czy natężeniu tego zjawiska, które nas interesuje” (Nowak, 2012, s. 51). Zatem „wskaźnik jest zjawiskiem obserwowalnym i służy identyfikowaniu zmiennych nieobserwowalnych” (Rubacha, 2008, s. 54). Podsumowując, użyteczność wskaźników w postępowaniu badawczym, „dobór
5 Twórczość dzieci pochodzących ze środowisk defaworyzowanych społecznie – zdolność dziecka do wszelkiego rodzaju kompozycji, wytworów, pomysłów nowych lub nowatorskich, w których uwzględnia się aspekt społeczno-kulturowy i pedagogiczny, tak więc nie można jej ujmować wyłącznie w pojedynczych kategoriach (np. zdolności). Szczegółowa definicja według Johna E. Drevdahla przedstawiona została na s. 15, uzasadnienie dotyczące środowisk defaworyzowanych społecznie na s. 17 w dysertacji doktorskiej.
właściwego wskaźnika zakłada tu posiadanie określonej wiedzy o rzeczywistości badanej, znajomość pewnych zależności, którym ona podlega” (Nowak, 2012, s. 51).
W literaturze przedmiotu występują zasadniczo trzy typy/rodzaje wskaźników: empiryczne, które pozwalają na bezpośrednią obserwację zmiennej, definicyjne, które mogą być wyprowadzane z danej teorii, np. z definicji, a także wskaźniki inferencyjne, których nie można zaobserwować bezpośrednio, ale wynikają z danej sytuacji badawczej (por. Łobocki, 2011, s. 36-37; Łobocki, 2010, s. 145-150; Muszyński, 2018, s. 147-148); Nowak, 2012, s. 167-170; Pilch, Bauman, 2010, s. 53-55; Rubacha, 2008, s. 58-59).
Natomiast, jak zauważa Muszyński, dobierając wskaźniki do zmiennych nie trzeba koncentrować się na ich rozróżnieniu pomiędzy wyżej wskazanymi rodzajami, (gdyż często są one ze sobą łączone), ale należy wyznaczyć je konkretnie i pewnie oraz tak, by można było je zarejestrować w trakcie badań (Muszyński, 2018, s. 148).
Na podstawie przeprowadzonej analizy teoretycznej zmiennych i wskaźników badań określono zmienne i wskaźniki względem poszczególnych problemów badawczych, które zostały umieszczone w tabeli nr 4.