Formułowanie problemów badawczych w procesie postępowania badawczego jest niezbędnym i podstawowym elementem, który dotyczy bezpośrednio przedmiotu zainteresowań badacza niezależnie od typu prowadzonych badań (Łobocki, 2011, s. 23). W opinii Tadeusza Pilcha i Teresy Bauman „problem badawczy to pytanie o naturę badanego zjawiska, o istotę związków między zdarzeniami lub istotami i cechami procesów, cechami środowiska” (Pilch, Bauman, 2010, s. 43). Najprościej ujmując, to „pytania, na które szukamy odpowiedzi na drodze badań naukowych” (Łobocki, 2010, s. 107). Jednak nie
każde pytanie, postawione przez badacza, jest pytaniem badawczym. „Problemami badawczymi nie są na pewno pytania, na podstawie których oczekujemy bezpośredniej odpowiedzi na nurtujący nas problem” (Łobocki, 2010, s. 107). Poprzez analizę literatury i dostępnych danych, dotyczących badanego zjawiska, „wiedza o problemie i przedmiocie [badań], znajomość opisowych oraz teoretycznych twierdzeń” (Nowak, 2012, s. 35), pozwalają badaczowi na prawidłowe sformułowanie problemów badawczych. Poza tym, żeby skonstruowane przez badacza pytania pełniły rolę problemu badawczego, powinny być podporządkowane określonym kryteriom, m.in. ważne są: „usytuowanie problemów badawczych na tle dotychczasowych osiągnięć naukowych, precyzja w sposobie ich formułowania, realna możliwość ich rozwiązywania za pomocą poszukiwań naukowo-badawczych i przydatność praktyczno-użyteczna podejmowanych problemów badawczych” (Łobocki, 2011, s. 25).
Istotne jest również, by problem badawczy nie był ujęty zbyt ogólnie lub mało precyzyjnie. Najlepiej, żeby został sformułowany w sposób prosty, jasny i jednocześnie wyczerpujący badany temat (Łobocki, 2010, s. 109). W związku z tym, nie bez znaczenia jest poprawność formułowania problemów badawczych, które znacząco przesądzają o sukcesie badawczym (Brzeziński, 2004, s. 219).
W badaniach społecznych wyróżnia się kilka klasyfikacji problemów / pytań badawczych. Na przykład Stefan Nowak wyróżnia pytania rozstrzygnięcia (najczęściej rozpoczynające się na „czy” i oczekujące odpowiedzi „tak” lub „nie”) i dopełnienia, (zaczynające się zaimkiem pytajnym tj. „kto”, „co”, „ kiedy”, które mogą mieć postać pytań otwartych i zamkniętych) (Nowak, 2012, s. 31). Heliodor Muszyński wyróżnia, analogicznie do celów badań: problemy opisowe (diagnostyczne), które dotyczą stanu rzeczy, problemy wyjaśniające (zależnościowe), dotyczące związków pomiędzy badanymi stanami rzeczy i innymi zjawiskami oraz problemy praktyczne (techniczne), które dotyczą tego, w jaki sposób badane zjawisko lub jego elementy wpływają na określone stany rzeczy (Muszyński, 2018, s. 101-102).
W badaniach pedagogicznych najczęściej prezentowanym podziałem jest rozróżnienie problemów i/lub pytań badawczych i informacyjnych (Łobocki, 2010; Maszke, 2008). Pytania badawcze, to takie, na które badacz poszukuje odpowiedzi poprzez przeprowadzenie własnych badań naukowych. Natomiast pytania informacyjne są charakterystyczne w kwestii poznania pojedynczych cech, zjawisk, wydarzeń. Zazwyczaj są krótkie i konkretne, oczekujące natychmiastowej odpowiedzi na zadane pytanie. Oba
rodzaje pytań niejednokrotnie na siebie nachodzą (Łobocki, 2010, s. 108; Maszke, 2008, s. 94). W zależności od przyjętej hierarchii problemów badawczych można wyróżnić: pytania główne (wiodące), szczegółowe (uzupełniające), podrzędne (pogłębiające) (Palka, 2006, s. 15), np. pytanie główne jest jednocześnie wiodącym pytaniem badawczym, a pytania szczegółowe i podrzędne bazują także na pytaniach informacyjnych. W związku z tym, że „problem badawczy, czy raczej zespół problemów badawczych wyznacza dalszy proces myślowy w fazie koncepcji” (Pilch, Bauman, 2010, s. 44), w dysertacji doktorskiej
główny problem badawczy został sformułowany następująco: Jakie są podobieństwa i różnice w twórczości dzieci pochodzących ze środowisk defaworyzowanych społecznie funkcjonujących w lokalnych formach wsparcia i opieki w Poznaniu i w Tarragonie oraz czym ta twórczość się charakteryzuje?
Z uwagi na złożoność związaną z przedmiotem badań, oscylującym pomiędzy trzema subdyscyplinami: pedagogiką twórczości, społeczną i porównawczą w dalszych etapach sformułowano pytania szczegółowe i podrzędne, a w celu uzyskania jak najpełniejszej odpowiedzi zastosowano zróżnicowaną paletę pytań badawczych (zaprezentowaną wcześniej w niniejszym podrozdziale).
W tabeli poniżej przedstawiono pytania szczegółowe i podporządkowane im problemy podrzędne, zestawiając je razem ze zmiennymi i wskaźnikami, metodami i technikami oraz narzędziami wykorzystanymi w niniejszych badaniach. Szczegółowy opis następujących po problemach badawczych: zmiennych, wskaźników, metod, technik i narzędzi badawczych znajduje się w kolejnych podrozdziałach niniejszego rozdziału.
Szczegółowe problemy badawcze Podrzędne problemy badawcze Zmienne Wskaźniki Metoda Technika Narzędzie 1. W jaki sposób działalność
instytucji wspomaga twórczość dzieci pochodzących ze środowisk defaworyzowanych społecznie w Poznaniu i Tarragonie?
1.1. Jaka jest oferta zajęć w instytucji w Poznaniu i Tarragonie?
1.2. Jaki jest schemat dnia (program zajęć) w instytucji w Poznaniu i Tarragonie?
1.3. Jaka jest częstotliwość zajęć w instytucji w Poznaniu i Tarragonie? 1.4. Jaki jest czas trwania zajęć w
instytucji Poznaniu i Tarragonie? 1.5. Jakie są warunki lokalowe instytucji
w Poznaniu i Tarragonie?
Oferta zajęć w instytucji w Poznaniu i Tarragonie; Schemat dnia (program zajęć)
w instytucji w Poznaniu i Tarragonie; Częstotliwość zajęć w instytucji
w Poznaniu i Tarragonie; Czas trwania zajęć w instytucji
Poznaniu i Tarragonie; Warunki lokalowe instytucji w
Poznaniu i Tarragonie;
Odpowiedzi udzielone przez osoby badane
w czasie wywiadów oraz dane z zaobserwowanej sytuacji badawczej. Wywiad; Obserwacja jakościowa; Obserwacja ilościowa; Wywiad jawny, częściowo ustrukturalizowany (częściowo kierowany), indywidualny; Obserwacja uczestnicząca, jawna; Obserwacja uczestnicząca, systematyczna, jawna; Kwestionariusz wywiadu; Notatka badawcza; Arkusz obserwacji;
2. W jaki sposób wychowawcy wspierają twórczą aktywność dzieci pochodzących ze środowisk defaworyzowanych społecznie w instytucji w Poznaniu i Tarragonie?
2.1. Jakie metody, techniki i formy pracy wychowawcy stosują podczas zajęć w instytucji w Poznaniu i Tarragonie?
2.2. Jakie sytuacje zadaniowe są inicjowane przez wychowawców podczas zajęć w instytucji w Poznaniu i Tarragonie?
Metody, techniki i formy pracy stosowane podczas zajęć w
instytucji w Poznaniu i Tarragonie; Sytuacje zadaniowe
inicjowane przez wychowawców podczas zajęć
w instytucji w Poznaniu i Tarragonie;
Odpowiedzi udzielone przez osoby badane
w czasie wywiadów oraz dane z zaobserwowanej sytuacji badawczej. Wywiad; Obserwacja jakościowa; Obserwacja ilościowa; Wywiad jawny, częściowo ustrukturalizowany (częściowo kierowany), indywidualny; Obserwacja uczestnicząca, jawna; Kwestionariusz wywiadu; Notatka badawcza; Arkusz obserwacji;
cd. tab. 4 Szczegółowe problemy badawcze Podrzędne problemy badawcze Zmienne Wskaźniki Metoda Technika Narzędzie
2.3. Jakie komunikaty wzmacniające
stosowane są przez
wychowawców w instytucji w Poznaniu i Tarragonie?
2.4. Jak wychowawcy definiują twórczości w instytucji w Poznaniu i Tarragonie?
2.5. Jakie cechy posiada osoba twórcza w opinii wychowawców w instytucji w Poznaniu i Tarragonie? 2.6. W jaki sposób wychowawcy w
instytucji w Poznaniu i Tarragonie deklarują swoją osobowość twórczą? Komunikaty wzmacniające (werbalne i niewerbalne) stosowane są przez wychowawców w instytucji w Poznaniu i Tarragonie; Definiowanie twórczości przez
wychowawców w instytucji w Poznaniu i Tarragonie; Cechy osób twórczych w opinii
wychowawców w instytucji w Poznaniu i Tarragonie; Deklaracja dotycząca własnej
osobowości twórczej w opinii wychowawców w instytucji w Poznaniu i Tarragonie; Obserwacja uczestnicząca, systematyczna, jawna;
3. Jakie rodzaje twórczej aktywności podejmują dzieci pochodzące ze środowisk defaworyzowanych społecznie w instytucji w Poznaniu i Tarragonie?
3.1. Jakie zajęcia o charakterze twórczym są najczęściej proponowane dzieciom w instytucji w Poznaniu i Tarragonie? Zajęcia o charakterze twórczym najczęściej proponowane dzieciom w instytucji w Poznaniu i Tarragonie; Odpowiedzi udzielone przez osoby badane
w czasie wywiadów oraz dane z zaobserwowanej sytuacji badawczej. Wywiad; Obserwacja jakościowa; Obserwacja ilościowa; Wywiad jawny, częściowo ustrukturalizowany (częściowo kierowany), indywidualny; Kwestionariusz wywiadu; Notatka badawcza; Arkusz obserwacji;
cd. tab. 4 Szczegółowe problemy badawcze Podrzędne problemy badawcze Zmienne Wskaźniki Metoda Technika Narzędzie
3.2. W jaki sposób wychowawcy inicjują podejmowanie aktywności twórczej przez dzieci w instytucji w Poznaniu i Tarragonie?
3.3. Jakie aktywności o charakterze twórczym podejmują dzieci w trakcie zajęć kierowanych w instytucji w Poznaniu i Tarragonie? 3.4. Jakie aktywności o charakterze twórczym podejmują dzieci w czasie wolnym w instytucji w Poznaniu i Tarragonie?
3.5. Podczas których zajęć dzieci najczęściej podejmują aktywności twórcze w instytucji w Poznaniu i Tarragonie?
Sposoby inicjowania przez wychowawców podejmowania aktywności twórczej przez dzieci
w instytucji w Poznaniu i Tarragonie; Aktywności o charakterze twórczym1 podejmowane przez
dzieci w trakcie zajęć kierowanych w instytucji w
Poznaniu i Tarragonie; Aktywności o charakterze twórczym podejmowane przez
dzieci w czasie wolnym w instytucji w Poznaniu i
Tarragonie; Zajęcia, podczas których dzieci
najczęściej podejmują aktywności twórcze w instytucji
w Poznaniu i Tarragonie. Obserwacja uczestnicząca, jawna; Obserwacja uczestnicząca, systematyczna, jawna;
1 Aktywność twórcza została przedstawiona w podrozdziale 3.1 w rozdziale pierwszym. Ponadto, do aktywności o charakterze twórczym uwzględniono formy, jakich może się dziecko podejmować ze względu na fazy rozwojowe (według Teresy A. Amabile): śpiew, rysowanie, konstruowanie, gra na instrumentach, malowanie, zabawa słowami, taniec, fantazjowanie, gotowanie, rzeźba, drama, stosunki społeczne, tworzenie opowiadań, gry, ubranie, zabawy liczbami, język, twórczość wizualna (szczegółowy opis przedstawiony został w podrozdziale 3.1.1. w rozdziale pierwszym).
cd. tab. 4 Szczegółowe problemy badawcze Podrzędne problemy badawcze Zmienne Wskaźniki Metoda Technika Narzędzie 4. Jakie czynniki różnicują
podejmowanie aktywności twórczej przez dzieci pochodzące ze środowisk defaworyzowanych społecznie w instytucji w Poznaniu i Tarragonie?
4.1. Jakie są rodzaje relacji wychowawców z dziećmi w instytucji w Poznaniu i Tarragonie? 4.2. Jakie materiały dydaktyczne wykorzystywane są podczas zajęć w instytucji w Poznaniu i Tarragonie?
4.3. Jakie cechy sprzyjające podejmowaniu aktywności twórczej przez dzieci dominują podczas zajęć w instytucji w Poznaniu i Tarragonie?
4.4. Jakie warunki sprzyjają stwarzaniu przestrzeni do twórczego rozwoju dziecka w opinii wychowawców w instytucji w Poznaniu i Tarragonie?
Rodzaje relacji wychowawców z dziećmi w instytucji w Poznaniu
i Tarragonie; Materiały dydaktyczne wykorzystywane podczas zajęć
w instytucji w Poznaniu i Tarragonie; Cechy sprzyjające podejmowaniu aktywności
twórczej2 przez dzieci dominujące podczas zajęć w
instytucji w Poznaniu i Tarragonie;
Warunki sprzyjające stwarzaniu przestrzeni do twórczego
rozwoju dziecka w opinii wychowawców w instytucji w
Poznaniu i Tarragonie;
Odpowiedzi udzielone przez osoby badane
w czasie wywiadów oraz dane z zaobserwowanej sytuacji badawczej. Wywiad; Obserwacja jakościowa; Obserwacja ilościowa; Wywiad jawny, częściowo ustrukturalizowany (częściowo kierowany), indywidualny; Obserwacja uczestnicząca, jawna; Obserwacja uczestnicząca, systematyczna, jawna; Kwestionariusz wywiadu; Notatka badawcza; Arkusz obserwacji;
2 Cechy sprzyjające podejmowaniu aktywności twórczej zostały wyodrębnione spośród wskazanych w literaturze przedmiotu cech intelektualnych i osobowościowych w charakterystyce uczniów twórczych (por. Szmidt, 2013, s. 301-312).
cd. tab. 4 Szczegółowe problemy badawcze Podrzędne problemy badawcze Zmienne Wskaźniki Metoda Technika Narzędzie 5. Z jakich form pomocy korzystają
dzieci i rodzice/opiekunowie pochodzący ze środowisk defaworyzowanych społecznie w instytucji w Poznaniu i Tarragonie?
5.1. Jakie formy pomocy skierowane są dla dzieci pochodzących ze środowisk defaworyzowanych społecznie w instytucji w Poznaniu i Tarragonie?
5.2. Jakie formy pomocy skierowane są dla rodziców/ opiekunów pochodzących ze środowisk defaworyzowanych społecznie w instytucji w Poznaniu i Tarragonie? 5.3. Jakie obszary zmian w zakresie
udoskonalenia oferty pomocowej w instytucji w Poznaniu i Tarragonie dostrzegają wychowawcy?
Formy pomocy skierowane do dzieci pochodzących ze środowisk defaworyzowanych
społecznie w instytucji w Poznaniu i Tarragonie; Formy pomocy skierowane do
rodziców/ opiekunów pochodzących ze środowisk defaworyzowanych w instytucji
w Poznaniu i Tarragonie; Obszary zmian w zakresie
udoskonalenia oferty pomocowej w instytucji w Poznaniu i Tarragonie dostrzegane przez wychowawców; Odpowiedzi udzielone przez osoby badane
w czasie wywiadów oraz dane z zaobserwowanej sytuacji badawczej. Wywiad; Obserwacja jakościowa; Obserwacja ilościowa; Wywiad jawny, częściowo ustrukturalizowany (częściowo kierowany), indywidualny; Obserwacja uczestnicząca, jawna; Obserwacja uczestnicząca, systematyczna, jawna; Kwestionariusz wywiadu; Notatka badawcza; Arkusz obserwacji;
cd. tab. 4 Szczegółowe problemy badawcze Podrzędne problemy badawcze Zmienne Wskaźniki Metoda Technika Narzędzie 6. Jakie są podobieństwa i różnice w
twórczości rysunkowej dzieci pochodzących ze środowisk defaworyzowanych społecznie w instytucji w Poznaniu i Tarragonie?
6.1. Jakie elementy szczegółowe, znajdują się na rysunkach 1, 2, 3 wykonanych przez dzieci pochodzące ze środowisk defaworyzowanych społecznie w instytucji w Poznaniu i Tarragonie? 6.2. Jakie elementy wspólne pojawiają
się na rysunkach wykonanych przez dzieci pochodzące ze środowisk defaworyzowanych społecznie w instytucji w Poznaniu i Tarragonie?
6.3. Czy na rysunkach 1, 2, 3 i w wypowiedziach na ich temat pojawiają się aktywności twórcze podejmowane przez dzieci pochodzące ze środowisk defaworyzowanych społecznie w instytucji w Poznaniu i Tarragonie
w trakcie prowadzonych
obserwacji?
Elementy szczegółowe3, znajdujące się na rysunkach
1, 2, 34 wykonanych przez dzieci pochodzące ze środowisk defaworyzowanych
społecznie w instytucji w Poznaniu i Tarragonie; Elementy wspólne pojawiające
się na rysunkach wykonanych przez dzieci pochodzące ze środowisk defaworyzowanych
społecznie w instytucji w Poznaniu i Tarragonie;
Aktywności twórcze przedstawione na rysunkach i
w wypowiedzi na ich temat,
Dane uzyskane z prac rysunkowych oraz z rozmów kierowanych z badanymi dziećmi (sędziami kompetentnymi) oraz dane z zaobserwowanej sytuacji badawczej. Analiza dokumentów; Obserwacja jakościowa; Obserwacja ilościowa; Analiza rysunku (jakościowa i ilościowa) wraz z rozmową kierowaną; Obserwacja uczestnicząca, jawna; Obserwacja uczestnicząca, systematyczna, jawna; Arkusz analizy rysunku; Opis; Notatka badawcza; Arkusz obserwacji;
3 Elementy szczegółowe – na podstawie analiz rysunków za pomocą arkusza analizy rysunku zostały stworzone kategorie przez autorkę badań. Arkusz analizy rysunku znajduje się w aneksie. Szerzej opisane metody, techniki i narzędzia badawcze zostały przedstawione w podrozdziale 5 niniejszego rozdziału.
4 Rysunek 1: Kim jestem?, rysunek 2: Kim chciałabym/chciałbym być w przyszłości?, rysunek 3: Moje życie na innej planecie – Rysunki tworzone i interpretowane były przez dzieci (rysunkowi towarzyszyła rozmowa na jego temat). Stanowiły jeden z elementów badań. Szerzej opisane metody, techniki i narzędzia badawcze zostały przedstawione w podrozdziale 5 niniejszego rozdziału.
cd. tab. 4 Szczegółowe problemy badawcze Podrzędne problemy badawcze Zmienne Wskaźniki Metoda Technika Narzędzie
6.4. Jakie rodzaje aktywności twórczych podejmowane przez dzieci pochodzące ze środowisk defaworyzowanych społecznie w instytucji w Poznaniu i Tarragonie pojawiają się na rysunkach 1, 2, 3 i w wypowiedziach na ich temat? 6.5. Czy rysunki 1, 2, 3 wykonane
przez dzieci pochodzące ze środowisk defaworyzowanych społecznie w instytucji w Poznaniu i Tarragonie były spójne z rozmową na temat rysunku?
podejmowane przez dzieci pochodzące ze środowisk defaworyzowanych w instytucji w Poznaniu i Tarragonie w trakcie prowadzonych obserwacji (6.3. i 6.4.) Spójność rysunków 1, 2, 3,
wykonanych przez dzieci pochodzące ze środowisk defaworyzowanych społecznie
w instytucji w Poznaniu i Tarragonie rozmową na temat
rysunku.