Współczesny system edukacji w Hiszpanii

Od początku XX wieku poza ustawami ogólnymi (wspominanymi na początku podrozdziału szóstego – LOGSE, LOPEG, LOU i LOE) oraz poza przystąpieniem do Unii Europejskiej i obowiązującymi względem tego prawami, w systemie edukacyjnym obowiązuje także nowa ustawa ogólna z 2013 roku, (modyfikująca poprzednie akty prawne), dotycząca poprawy jakości kształcenia (LOMCE – Ley Orgánica para la

Mejora de la Calidad Educativa), która reguluje i definiuje ogólną strukturę systemu

edukacyjnego w całej Hiszpanii. Ponadto, w każdym regionie Hiszpanii obowiązują prawa wewnętrzne, gdyż regiony i wspólnoty autonomiczne mają uprawnienia ustawodawcze i wykonawcze. Zatem w Hiszpanii obowiązuje „model zdecentralizowany, który rozdziela kompetencje i odpowiedzialność między władzę centralną, czyli Ministerstwo Oświaty (Ministerio de Educación), wspólnoty autonomiczne (Communidades Autónomas), organy administracji lokalnej i szkoły” (Szczurkowska, 2012, s. 282). Wobec tego „ministerstwo odpowiada za wytyczanie i realizację całokształtu polityki oświatowej, jej spójność i równość w pracach dla wszystkich obywateli. Wspólnoty autonomiczne za pośrednictwem regionalnych rad czy wydziałów oświaty dbają o przestrzeganie ogólnokrajowych zasad funkcjonowania ustroju szkolnego i realizują równolegle działania wykonawczo-administracyjne na swoim terytorium” (Szczurkowska, 2012, s. 282-283). W związku z powyższym, za rozwiązywanie kwestii edukacyjnych, tj. zarządzanie organizacją instytucji edukacyjnych, zarządzanie procesem nauczania, wybór strategii edukacyjnych, a także gospodarka finansowa edukacji zależy od organów wewnętrznych w danym regionie. Zróżnicowanie szkolnictwa w Hiszpanii jest zależne nie tylko od kwestii regionizacji, ale także różnicująca jest płaszczyzna szkolnictwa w sektorze publicznym i prywatnym.

W każdym regionie obowiązują te same struktury systemu szkolnego (które reguluje ustawa LOMCE), a nadzór nad ich realizacją w całej Hiszpanii sprawuje Ministerstwo Oświaty (Ministerio de Educación). W związku z powyższym, w całym kraju szkolnictwo prowadzone jest na poziomie podstawowym, średnim i wyższym

według jednego schematu. „Na szczeblu centralnym ministerstwa podejmowane są decyzje o organizacji całości systemu szkolnego i wymaganiach bezwzględnych do spełnienia, tj. minimach programowych w ramach podstawy” (Szczurowska, 2012, s. 283). Ponadto, w ministerstwie podejmowane są decyzje dotyczące współpracy i badań międzynarodowych oraz polityki je wspierającej, a także reguły przyznawania tytułów szkolnych, akademickich i zawodowych (Szczurkowska, 2012, s. 283). Natomiast we władzy wspólnot autonomicznych pozostają kwestie dotyczące realizacji zadań z urzędu centralnego; zarządzanie organizacyjne edukacją przedszkolną, podstawową, średnia i wyższą; dobór i nadzór kadry szkolnej i akademickiej, a także programów nauczania; finansowanie programów stypendialnych, decyzyjność i prowadzenie szkolnictwa prywatnego. Te kwestie znacznie różnicują edukację w całej Hiszpanii, gdyż każda wspólnota autonomiczna prowadzi odrębną gospodarkę w tym zakresie. Do władz lokalnych należy decyzyjność w zakresie terenów i infrastruktury szkolnej oraz prowadzenie edukacji poza formalnej (Szczurkowska, 2012, s. 283).

W Hiszpanii wolny od opłat za naukę jest wyłącznie etap edukacji obowiązkowej (w sektorze publicznym i prywatnym – ze względu na dofinansowania z budżetu państwa). Trwa on od drugiego cyklu edukacji przedszkolnej (dzieci w wieku od 3 do 6 lat) do ukończenia szkoły średniej pierwszego stopnia (do 16 roku życia). Pozostałe sektory: pierwszy cykl edukacji przedszkolnej (od 0 do 3 lat) oraz szkoły średnie drugiego stopnia, szkolnictwo wyższe, a także kształcenie osób dorosłych zwykle podlegają opłatom (Eurydice, 12.05.2017a). W trakcie edukacji możliwe jest uzyskanie stypendiów i grantów, które pokrywają koszty czesnego. Innym sposobem jest możliwość uzyskania grantu celowego, np. na mieszkanie, dojazdy czy zakup materiałów do nauki. Istnieje także stypendium socjalne dla studentów z rodzin o niższym statusie socjoekonomicznym rodziny (Gmerek, 2011, s. 264). Systemy odpłatności za studia i stypendialno-grantowe od wielu lat wprowadzają w Hiszpanii dyskurs nierówności i paradoksy związane z pomocą finansową, zwłaszcza w kwestii wyrównywania szans edukacyjnych dla studentów ze środowisk defaworyzowanych, których systemy te nie spełniają (Mora, García, 1999, s. 107).

Schemat 2. Struktura systemu edukacyjnego w Hiszpanii. Opracowanie i tłumaczenie

Edukacja przedszkolna (Educación Infantil) jest nieobowiązkowa i dzieli się na dwa cykle, z czego pierwszy cykl (od 0 do 3 roku życia) jest odpłatny, ale dla rodzin ze środowisk defaworyzowanych o niskich dochodach przysługuje prawo do wsparcia finansowego na wpisowe do instytucji lub na opiekę (znaczna część rodzin na tym etapie edukacji dziecka korzysta z pomocy opiekunek, których usługi opieki nad dzieckiem są tańsze). W drugim cyklu, trwającym między 3 a 6 rokiem życia rozpoczyna się edukacja bezpłatna także w instytucjach prywatnych państwowych, tzw.

Centros Privados Concertados. W związku z tym większość rodzin posyła dzieci w tym

wieku do przedszkola, mimo że jest to okres nieobligatoryjny. Na każdym poziomie edukacyjnym jest możliwe także podjęcie nauki w szkołach prywatnych niepaństwowych, gdzie za naukę się płaci (Eurydice, 12.05.2017a). Ponadto, rodziny z dziećmi ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi i wychowawczymi od ukończonego przez dziecko 2 roku życia otrzymują dofinansowanie (Szczurkowska, 2012, s. 288).

Na poziomie edukacji podstawowej (Educación Primaria) jest łącznie 6 lat nauki. Trwa ona od 6 do 12 roku życia. Kształcenie na tym poziomie jest obowiązkowe i bezpłatne (także w instytucjach prywatnych państwowych). Ustawa LOMCE po 3 i 6 roku nauki wprowadziła indywidualną ocenę ucznia, której dotąd nie było w systemie hiszpańskim. W związku z powyższym w większości szkół w klasie 3 i 6 wprowadzane są egzaminy sprawdzające kompetencje dzieci, na podstawie których nauczyciele sporządzają ocenę ewaluacyjną. Nie jest to egzamin państwowy, tylko wewnętrzny, który ma na celu wsparcie w indywidualizacji procesu nauczania w danej szkole. Oznacza to jednocześnie, że dzieci nie dostają dyplomu ukończenia szkoły podstawowej i nie ma żadnych egzaminów wstępnych do szkoły średniej pierwszego stopnia. Osoby ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi mogą kształcić się zarówno w instytucjach powszechnych (system integracyjny), jak i w szkołach specjalnych. Decyzja zależy od rodziców i rodzaju potrzeb ucznia np. konkretny typ niepełnosprawności itp. (Eurydice, 12.05.2017a).

Natomiast szkolnictwo średnie (ESO – Educación Secundaria Obligatoria) dzieli się na dwa cykle: dla dzieci w wieku od 13 do 15 lat i cykl drugi dla dzieci w wieku 16 lat. Jest to ostatni etap edukacji obowiązkowej i bezpłatnej (także w instytucjach prywatnych państwowych), obejmujący 4 lata kształcenia, w trakcie których dzieci zdobywają kompetencje tj. język hiszpański (kastylijski), język autonomiczny (etniczny), matematyka, wiedza o społeczeństwie i świecie, kultura i

sztuka, informatyka, kompetencje społeczno-obywatelskie, a także zdolność do uczenia się i do zaangażowania we własny rozwój. Na tej podstawie po trzech latach nauki każde dziecko decyduje czy wybiera profil naukowy (ogólnokształcący), czy profil specjalistyczny (zawodowy), który rozszerza w czwartej klasie ESO (drugi i jednocześnie ostatni obowiązkowy etap edukacji średniej). Pod koniec tego etapu uczniowie zdają pierwsze egzaminy (sprofilowane albo na cykl ogólnokształcący – naukowy, albo na cykl specjalistyczny – zawodowy), uprawniające do otrzymania dyplomu absolwenta (Graduado en Educación Secundaria Obligatoria), który sprawia, że mogą podjąć dalszą naukę. Na tym etapie uczniowie mogą kształcić się maksymalnie do 18 roku życia, np. w przypadku niezaliczenia więcej niż trzech kursów. Osoby, które nie zaliczyły jednego lub dwóch kursów otrzymują certyfikat ukończenia szkoły z wykazem lat nauki i uzyskanych ocen (Certificado Oficial de Estudios Obligatorios) (Eurydice, 12.05.2017a).

Następnie uczniowie mogą kontynuować naukę w różnych miejscach w zależności od preferencji i uzyskanego dyplomu/certyfikatu w wieku od 16 do 18 (i więcej) lat. Uczniowie z dyplomem absolwenta mają do wyboru m.in. szkołę maturalną (Bachillerato), kończącą się egzaminem – maturą, która uprawnia do podjęcia nauki na poziomie wyższym (w tym kształcenia uniwersyteckiego). Inną możliwością jest podjęcie nauki na poziomie średniej edukacji specjalistycznej (Formación Profesional

Inicial). W trakcie tego cyklu młodzież może wybrać profil kształcenia (zawodowy) i

uzyskuje stosowny ku temu tytuł na poziomie technika. Po ukończeniu tej szkoły młodzież może również przystąpić do matury i pójść na studia wyższe (np. na uniwersytecie). Bez przystąpienia do matury uczniowie mogą kontynuować naukę na poziomie wyższym technicznym. Osoby, które nie uzyskały dyplomu absolwenta nie mogą podjąć nauki w wyżej wymienionych instytucjach. Możliwością dla nich (a także dla osób, które nie ukończyły szkoły średniej z certyfikatem, ale ukończyły trzeci rok szkoły średniej pierwszego stopnia) jest szkoła zawodowa (Formación Profesional

Básica), która składa się z dwóch cykli kształcenia. Jeżeli uczniowie przejdą ją

pomyślnie, mogą kontynuować naukę na poziomie średnim specjalistycznym, przygotowującym do zawodu (Eurydice, 12.05.2017a).

Analogicznie do poziomu średniego młodzież może kontynuować naukę na poziomie wyższym (Educación Superior) w etapach: edukacji pierwszego stopnia, drugiego stopnia i w przypadku kształcenia uniwersyteckiego – trzeciego stopnia.

Kształcenie specjalistyczne zawodowe kończy się na poziomie licencjata (edukacja pierwszego stopnia). Nauka na poziomie wyższym jest także dostępna dla osób dorosłych, którzy chcą nabyć dodatkowe kompetencje.

Według danych z ostatniego raportu statystycznego, dzieci i młodzież w przedziale od 0 – 19 roku życia stanowią grupę liczącą 9 24 047 osób, czyli 19,8% społeczeństwa (Instituto Nacional de Estadística (2018a, s. 3). W Hiszpanii edukacja nieobowiązkowa na poziomie średnim i wyższym wykazuje tendencję wzrostową, choć nadal utrzymuje się na stosunkowo niskim poziomie (ok. 40%) społeczeństwa. Wynika to z wielu czynników, np. pochodzenie społeczne, możliwości finansowe, poziom wykształcenia rodziny. Obecnie wiele instytucji (zwłaszcza na poziomie szkolnictwa wyższego) prowadzonych jest przez sektor prywatny oraz instytucje katolickie. To one stanowią środowiska kształcenia elitarnego. Jednocześnie obowiązkowo płatna edukacja na poziomie wyższym, wymogi selekcyjne (inne w sektorze prywatnym i publicznym) oraz różniące się programy kształcenia (z przewagą jakości dla szkół prywatnych), wprowadzają i pogłębiają nierówności i stratyfikację społeczną, zwłaszcza względem osób pochodzących z rodzin o niższym statusie społeczno-ekonomicznym rodziny, a także rodzin imigrantów (Gmerek, 2011, s. 246-266).

W raporcie z roku akademickiego 2016/17 młodzi ludzie najczęściej deklarowali, że decydują się na podjęcie nauki na poziomie licencjata i na tym zaprzestają swoją edukację. Wśród osób kształcących się na poziomie wyższym, pierwszy stopień ukończyło 83,3% osób. Studia magisterskie realizowało jedynie 11,2% osób (Ministerio de Educación, Cultura y Deporte, 2018, s. 1). Według najbardziej aktualnych statystyk z roku akademickiego 2015/16, najczęściej wybieranymi kierunkami kształcenia na poziomie studiów licencjackich były: nauki społeczne i prawne (46% osób studiujących), inżynieria i architektura (19,8% osób studiujących), nauki medyczne (14,5% osób studiujących) i sztuka oraz nauki humanistyczne (12,8% osób studiujących) (Ministerio de Educación, Cultura y Deporte, 2016, s. 9).