Znaczenie rodziny jako środowiska wychowawczego

Podstawowym i naturalnym otoczeniem wychowawczym dziecka jest środowisko rodzinne. Stanowi ono fundament kształtowania jego prawidłowego i wieloaspektowego rozwoju, bowiem „środowisko rodzinne jest pierwszym środowiskiem wychowawczym w życiu dziecka, które kształtuje jego uczucia, postawy oraz wywiera ogromny wpływ na powstawanie systemu wartości, norm i wzorców postępowania. Inne grupy społeczne czy instytucje, takie jak: szkoła, grupy rówieśnicze, różnorodne organizacje, kościół uzupełniają jedynie wpływ rodziny na dziecko” (Cęcelek, 2005, s. 239).

Współcześnie coraz częściej podejmowana jest kwestia egzystencji rodziny. Zwraca się uwagę na różnorodne utrudnienia, które mają negatywny wpływ na jej

prawidłowe funkcjonowanie. Związane jest to m.in. z niewydolnością lub degradacją systemu rodzinnego. Funkcja wychowawcza jest jedną z najważniejszych funkcji rodziny, do równie ważnych zaliczyć można m. in. funkcję materialną, ekonomiczną, prokreacyjną, legalizacyjno-kontrolną, emocjonalno-ekspresywną, klasową, opiekuńczą i kulturową (Janus, 2006, s. 153), które są ze sobą powiązane i wzajemnie na siebie oddziałują. Nieumiejętność lub niedostateczność zaangażowania w wypełnianiu pewnej funkcji rodziny rozwija jednocześnie zagrożenia, które rzutują na funkcjonowanie rodziny w społeczeństwie. Do aktualnie występujących problemów współczesnych rodzin można zaliczyć alkoholizm, bezrobocie i przemoc, (z którymi od lat zmaga się system pomocy społecznej), jak również wzrost rozwodów czy emigracji zarobkowej (Becker-Pestka, 2016, s. 210). „Niezależnie od specyfiki tych zjawisk, ich etiologii ważne są ich negatywne i długofalowe skutki dla rodziny, przede wszystkim dla dzieci” (Becker-Perstka, 2016, s. 210). Zwłaszcza wśród rodzin pochodzących ze środowisk defaworyzowanych to właśnie dziecko jest najbardziej narażone na zachodzące w jego najbliższym otoczeniu liczne przeobrażenia i powielanie nieprawidłowych wzorców wychowawczych w przyszłości.

Na podstawie funkcjonowania współczesnych rodzin można wyróżnić także cztery zjawiska, które mają coraz większy wpływ na powstawanie i piętrzenie się kryzysów rodziny, są to:

„1. Niezależność członków rodziny. 2. Ich równouprawnienie.

3. Dezintegracja rodziny.

4. Patologia społeczna i psychospołeczna jednostek” (Pierzchała, 2009, s. 67). Oddziałują one bezpośrednio na wszystkie z możliwych funkcji rodziny, zwłaszcza na funkcję wychowawczą. Współcześnie „w wielu rodzinach praca staje się celem życia, a nie środkiem do życia” (Cęcelek, 2011, s. 51). W związku z czym dzieci nie otrzymują dostatecznego oparcia emocjonalnego i psychicznego, którego by potrzebowały. Prowadzi to zwykle do pozornej kompensacji głównie zapewnianiem potrzeb materialnych ze strony rodziców, która sprzyja rozluźnieniu więzi rodzinnych, konfliktom i nieporozumieniom (Cęcelek, 2011, s. 52).

W funkcjonowaniu współczesnych rodzin istotnymi elementami są także relacje i więzi wewnątrzrodzinne oraz ich mechanizmy. Stanowią one bazę do prawidłowego funkcjonowania systemu rodzinnego. Zaburzenia tam powstające mogą

prowadzić do tworzenia nieprawidłowych postaw i zachowań członków rodziny. Realizując podstawowe funkcje wychowawcze rodzice wykorzystują różne środki oddziaływań wychowawczych poprzez przybieranie wybranych stylów i postaw (Ostafińska-Molik B., Wysocka E., 2014, s. 213-214). Do najczęściej omawianych stylów wychowania w rodzinach współczesnych należą: styl demokratyczny, autokratyczny, liberalny i niekonsekwentny (Ostafińska-Molik B., Wysocka E., 2014, s. 216). Wśród rodzin pochodzących ze środowisk defaworyzowanych społecznie rzadziej obserwowalne jest prezentowanie stylu demokratycznego, zwykle dochodzi do wykorzystywania niepożądanych z punktu pedagogicznego stylów wychowania (tj. np. styl autokratyczny czy niekonsekwentny). Jest to powiązane z niską skutecznością oddziaływań wychowawczych oraz potęgowaniem nieprawidłowych postaw, gdyż style wychowania są ściśle powiązane z postawami wychowawczymi. W zależności od przyjętego stylu wychowania rodzice realizują pozytywne lub negatywne postawy wychowawcze, które oddziałują na całe środowisko rodzinne. Istotną kwestią jest m.in. akceptacja dziecka, realizacja zasad współdziałania i angażowania go w życie rodzinne, przy zostawieniu miejsca na swobodę działania oraz uznawania praw dziecka. Ponadto, „styl wychowania rodzicielskiego ma znaczenie dla kształtowania się poczucia własnej wartości oraz sposobu radzenia sobie w sytuacjach trudnych” (Ostafińska-Molik B., Wysocka E., 2014, s. 221) przez wszystkich członków rodziny. Zatem reprezentowanie postaw odtrącenia czy unikania dziecka (co nierzadko zdarza się wśród rodzin pochodzących ze środowisk defaworyzowanych, zwłaszcza rodzin dysfunkcjonalnych) potęguje jedynie problemy funkcjonowania rodziny w szerszym kontekście społecznym. Realizując negatywne postawy wychowawcze, w kwestii dyskusyjnej pozostaje zapewnienie podstawowych potrzeb dziecka, gdyż „współcześnie obserwuje się wyraźne przesunięcia w hierarchii wartości, wręcz przebiegunowanie, ponieważ indywidualne pragnienia i aspiracje, dążenia materialne, egoistyczne, pogoń za karierą i dobrobytem spychają prawdziwe ludzkie potrzeby i wartości na plan dalszy” (Cęcelek, 2011, s. 52). Więc, „uzasadnione stają się obawy, że mamy do czynienia z wielowymiarowym procesem dezintegracji negatywnej, atakującym coraz liczniejsze polskie rodziny, o czym świadczą statystyki przestępczości, [...] przemocy, agresji, nietolerancji, ale także obojętności, lęku i strachu” (Cęcelek, 2005, s. 248).

Zagrożenia funkcjonowania współczesnej rodziny (w tym wzrost postaw i zachowań niepożądanych reprezentowanych przez dzieci i młodzież, zwłaszcza ze

środowisk defaworyzowanych społecznie) potęgowane są także przez transfery medialne, gdzie prezentowana jest „coraz większa brutalizacja treści przekazywanych przez współczesne środki masowego przekazu” (Cęcelek, 2011, s. 52). Obecna sytuacja oddziałuje bezpośrednio na wzrost negatywnych zjawisk społecznych, co potęguje czynniki utrudniające wychowanie młodego pokolenia.

Nieprawidłowo wypełniane funkcje rodziny, wadliwe style i postawy wychowania rodzicielskiego, a także piętrzące się problemy wychowawcze i zagrożenia w sferze społecznej, rodzinnej czy indywidualnej mogą przyczynić się nie tylko do degradacji systemu rodzinnego, ale także do poszukiwania przez dzieci i młodzież bezpieczeństwa i akceptacji poza domem rodzinnym. W następstwie przemian współczesnej rodziny XXI wieku może nasilać się więc kolejny problem społeczny, jakim jest fenomen dzieci ulicy (Marszałek, 2011, s. 43-56). Dokonujące się dynamiczne zmiany we współczesnych rodzinach sprawiają, że istnienie instytucji pomocy społecznej, które mają na celu pomoc i współdziałanie z rodzinami znajdującymi się w trudnej sytuacji życiowej (Dz.U. z 2008 r. nr 115, poz. 728, art. 2-4), powinno być traktowane priorytetowo, bowiem edukacja i wychowanie w rzeczywistości nie są podstawą działalności tylko rodziny czy szkoły, ale również środowiska lokalnego.

2.2. Uwarunkowania twórczego rozwoju dziecka w rodzinie