J.h. Greenhaus i wsp.15wskazują, że aby work – family balance sprzyjała osiąganiu zadowolenia z życia, konieczne jest spełnienie trzech warunków: jednostki muszą inwestować dużą część swojego czasu w realizowanie swoich celów w pracy i w ży -ciu osobistym, muszą być zaangażowane w osiąganie tych celów i muszą czerpać satysfakcję z wykonywania tych ról. A zatem, jeżeli mamy do czynienia z osobą, która nie angażuje zbyt wiele czasu, energii i uwagi w wykonywanie roli rodzica, partnera i pracownika, a przy tym nie czerpie zbyt wiele satysfakcji z wypełniania tych ról, związek pomiędzy WLB a zadowoleniem z życia będzie bardzo wątły. Po-lacy, przynajmniej na poziomie deklaratywnym, nie należą do wspomnianej grupy. Z danych Diagnozy społecznej wynika, że pracę zawodową, rodzinę, małżeństwo i dzieci Polacy uważają za najważniejsze warunki szczęśliwego życia16.
Niektóre badania wskazują, że jakość życia jest relatywnie najwyższa wśród osób, które silniej angażują się i czerpią więcej satysfakcji z życia rodzinnego niż z pracy, a najniższa wśród osób bardziej zaangażowanych i bardziej zadowolonych z pracy niż z życia rodzinnego17. Badania przeprowadzone w Szwajcarii wskazują też, że doświadczenie konfliktu pomiędzy pracą a życiem prywatnym dotyczy przede wszystkim osób z wyższym wykształceniem18. Konflikt ujawnia się
za-15J.h. Greenhaus, K.M. Collins, J.D. Shaw, The relation between work – family balance…
16J. Czapiński, t. Panek, Diagnoza społeczna 2013: warunki i jakość życia Polaków, „Quarterly of University of Finance and Management in Warsaw” 2013, 7 (special issue).
17J.h. Greenhaus, K.M. Collins, J.D. Shaw, The relation between work – family balance…
18M.K. Knecht i wsp., Persistent work – life conflict and health satisfaction – a representative
równo w odniesieniu do czasu – poświęcanie czasu wykonywaniu jednej z ról utrudnia wypełnianie drugiej roli; jak i z powodu napięcia i zmęczenia. te usta-lenia są szczególnie istotne wobec faktu, że w krajach takich jak USA, Kanada, Wielka Brytania i Australia po raz pierwszy od czasów Wielkiej Rewolucji Prze-mysłowej ilość czasu przeznaczanego na pracę zawodową przestała maleć, a nawet nieco rośnie, szczególnie wśród niektórych grup pracowników19. Odwo-łując się do XIX-wiecznej koncepcji thorstena Veblena, Gershuny sugeruje, że współczesnym wyznacznikiem statusu jest „bycie zajętym”. W efekcie dominu-jąca za czasów Veblena negatywna zależność pomiędzy statusem społecznym a czasem poświęcanym na pracę ulega stopniowemu odwróceniu. Współcześnie wysoki poziom kapitału społecznego jednostki często łączy się z długimi godzi-nami pracy20. Z kolei osoby wykonujące proste prace pracują średnio mniej niż w przeszłości.
Obok dbania o potwierdzanie swojego statusu społecznego poprzez wydłu-żanie czasu pracy w grupie osób dobrze wykształconych dla wielu osób powodem
wydłużania czasu pracy jest fakt, iż staje się ona przyjemniejsza,
satysfakcjo-nująca, a przez to również pożądana sama w sobie21. to z kolei zmniejsza skłon-ność do ograniczania jej ilości. Dla menedżerów, specjalistów i osób pracujących w zawodach technicznych wykonywanie pracy jest źródłem takiej samej satys-fakcji, jak oglądanie telewizji, słuchanie muzyki czy czytanie. Z kolei osoby pra-cujące fizycznie w przemyśle czy w usługach czerpią znacznie mniej satysfakcji ze swojej pracy i jest ona na poziomie zbliżonym do tego, jaki towarzyszy im przy wykonywaniu prac domowych czy robieniu zakupów22.
Powszechnie wskazuje się na zwiększenie zaangażowania kobiet (a szcze-gólnie matek) w wykonywanie pracy zawodowej jako przyczynę konfliktu po-między pracą a rodziną wśród rodziców. W niektórych krajach stopa aktywności zawodowej kobiet jest zbliżona do poziomu osiąganego przez mężczyzn, a coraz więcej kobiet odrzuca tradycyjną rolę gospodyni domowej. Konflikt praca – ro-dzina ujawnił się m.in. dlatego, że rosnącemu zaangażowaniu kobiet w wykony-wanie pracy domowej nie towarzyszyło odpowiednio duże zmniejszenie ilości czasu przeznaczanego na wykonywanie prac domowych23. W konsekwencji powstało
19J. Gershuny, Busyness as the badge of honor for the new superordinate working class, „Social Research: An International Quarterly” 2005, 72(2), s. 287-314; J. Gershuny, Increasing Paid Work
Time? A New Puzzle for Multinational Time-diary Research, „Social Indicators Research” 2011,
101(2), s. 207-213.
20J. Gershuny, Busyness as the badge of honor…
21J. Gershuny, Increasing Paid Work Time?…
22Ibidem.
23S.M. Bianchi i wsp., Is anyone doing the housework? Trends in the Gender Division of Household
Labor, „Social Forces” 2000, 79(1), s. 191-228; M. Fuwa, Macro-level gender inequality and the division of household labor in 22 countries, „American Sociological Review” 2004, 69(6), s. 751-767.
podwójne obciążenie efektownie opisane przez Arlie hoshchield jako „podwójna zmiana”: wykonywanie pracy niepłatnej w domu po powrocie z biura czy fab-ryki24. A to z kolei sugeruje, że kobiety (matki) silniej i częściej doświadczają kon-fliktu pomiędzy pracą a życiem. takie ujęcie budzi jednak wątpliwości; choć powszechne jest przyjmowanie, że kobiety są bardziej obciążone pracą niż męż-czyźni25, badania wykorzystania czasu wskazują, iż całkowita liczba godzin pracy (płatnej i niepłatnej) mężczyzn i kobiet często są takie same26. K. Nomaguchi27
sugeruje, że dłuższe godziny wykonywania pracy zawodowej przez mężczyzn mogą zwiększać prawdopodobieństwo wystąpienia w ich przypadku konfliktu praca – życie.
tabela 1. Czas pracy płatnej i niepłatnej mężczyzn i kobiet w krajach OECD (liczba go-dzin tygodniowo)
24A.R. hochschild, A. Machung, The Second Shift, 2nd ed., Penguin Books, New york 2003.
25Ibidem.
26K. Nomaguchi, Change in Work – Family Conflict Among Employed Parents Between 1977 and
1997, „Journal of Marriage and Family” 2009, 71 (February), s. 15-32.
27Ibidem.
Kraj Praca płatna Praca niepłatna
mężczyźni kobiety mężczyźni kobiety
Australia 40,5 30,8 20,0 36,3 Austria 42,1 32,8 15,8 31,4 Belgia 40,5 32,6 17,6 28,6 Dania 35,9 31,2 21,7 28,3 Estonia 40,1 37,4 19,7 33,6 Finlandia 39,2 35,1 18,0 28,6 Francja 41,0 34,7 15,9 30,1 hiszpania 41,1 35,2 12,5 34,3 holandia 35,7 24,5 19,0 31,8 Irlandia 39,2 30,5 15,1 34,5 Kanada 39,8 33,9 17,1 29,0 Korea 46,7 41,7 5,2 26,5 Meksyk 46,3 38,3 13,1 43,6 Nowa Zelandia 41,9 32,3 18,5 34,3 Niemcy 39,9 30,5 19,1 31,4 Norwegia 36,6 30,9 17,8 26,3
28OECD, How’s life. Measuring Well-Being, OECD Publishing. Available at: http://scholar. google.com/scholar?hl=en&btnG=Search&q=intitle:hOW’S+life#2, 2011 (dostęp: 08.04.2014).
29Eurostat, Average number of usual weekly hours of work in main job, by sex, professional status, full-time/part-time and economic activity (from 2008 onwards, NACE Rev. 2) – hours, http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/ (dostęp: 11.04.2014)
Źródło: opracowanie własne na podstawie OECD, Caring and Sharing, [w:] OECD Factbook 2013:
Economic, Environmental and Social Statistics, OECD Publishing, 2013; OECD, Cooking and Caring, Building and Repairing: Unpaid Work around the World, [w:] Society at a Glance: OECD Social Indicators, OECD Publishing. Available at: http://dx.doi.org/
10.1787/soc_glance-2011-3-en, 2011.
Z danych OECD wynika, że po zawarciu związku małżeńskiego i narodzi-nach dziecka mężczyźni zwykle wydłużają swój czas pracy zawodowej, podczas gdy kobiety zwykle go ograniczają28. Polacy pracują średnio 1937 godzin rocznie, tzn. 161 godzin więcej, niż wynosi średnia dla krajów OECD. Z kolei z danych zgromadzonych przez Eurostat wynika, że średni czas pracy w głównym miejscu zatrudnienia w Polsce należy do najwyższych w Unii Europejskiej i w ostatnim kwartale 2013 roku wynosił średnio 40,7 godziny tygodniowo. Dłużej w ciągu tygodnia pracowali tylko Grecy, a tyle samo Bułgarzy i Słowacy29. Kobiety pra-cujące w Polsce spędzają w miejscu pracy średnio 38,4 godziny tygodniowo, co daje średnio ponad 9 godzin więcej niż w przypadku Szwajcarek, 8 godzin więcej niż Niemek i Norweżek, 7 godzin więcej niż wynosi średnia dla mieszkanek Irlandii, Danii czy Wielkiej Brytanii. W przypadku mężczyzn różnice między pracownikami z Polski i innych krajów europejskich nie są aż tak wyraźne, ale pozostają znaczące. Polacy pracują średnio ponad 8 godzin tygodniowo dłużej niż holendrzy, ok. 7 godzin dłużej niż Duńczycy, ok. 6 godzin dłużej niż Norwego-wie, blisko 5 godzin dłużej niż Szwedzi i Finowie. Porównywanie czasu pracy pozwala przypuszczać, że z powodu dużej ilości czasu przeznaczanego na pracę zawodową Polacy mają mniejsze możliwości osiągania work – life balance. Jeżeli
Polska 42,4 38,2 18,3 34,5 Portugalia 40,8 37,3 11,2 38,3 RPA 46,0 42,2 10,7 30,0 Słowenia 40,5 38,3 19,4 33,4 Szwecja 38,4 34,3 20,7 29,1 turcja 51,9 41,4 13,6 43,9 Węgry 40,2 38,7 14,8 31,3 Wielka Brytania 41,0 31,2 17,5 31,9 Włochy 40,5 33,1 12,0 38,0 cd. tab. 1
przyjmiemy, że standardowy dzień pracy wynosi 8 godzin, to okaże się, że miesz-kańcy wielu krajów spędzają średnio jeden dzień mniej w miejscu pracy. A w gos-podarstwie domowym z dwojgiem pracujących dorosłych będzie to 16 godzin tygodniowo, które można przeznaczyć na obowiązki rodzinne, wspólne spędzanie czasu z partnerem i dziećmi, spotkania z przyjaciółmi itp. to oczywiście uprosz-czenie, ale dość dobrze obrazuje trudności, jakie mogą towarzyszyć Polakom przy osiąganiu work – life balance.