i pozazawodowym
O ile negatywne oddziaływanie między rozpatrywanymi rolami posiada już ukonstytuowaną pozycję terminologiczno-koncepcyjną, o tyle pozytywny wpływ między pracą a rodziną wciąż stanowi obszar poszukiwań i rozbieżności, również
12J.G. Grzywacz, A.B. Butler, The impact of job characteristics on work…
13J.G. Grzywacz, N.F. Marks, Reconceptualizing the work– family interface…, s. 111-126.
14J.V. Johnson, E.M. hall, Job strain, work place social support, and cardiovascular disease:
A cross- sectional study random sample of the Swedish working population, „American Journal
of Public health” 1988, 78, s. 1336-1342.
definicyjnych. W literaturze przedmiotu można spotkać takie określenia, jak: po-zytywne promieniowanie16, facylitacja17, wzmocnienie18, wzbogacanie19, przeni-kanie20. terminy te często stosowane są zamiennie, ale zdaniem D.S. Carlsona, K.M. Kacmara, J.h. Wayne’a i J.G. Grzywacza21, każde z powyższych pojęć kła-dzie akcent na inny aspekt pozytywnego wpływu mnogości ról. Wzmocnienie do-tyczy nabywania zasobów i doświadczeń, które mają duży udział w radzeniu sobie z trudnościami codziennego życia. Pozytywne promieniowanie, przenikanie wskazuje na nastrój, wartości, zachowania i umiejętności ważne dla transferu mię-dzy pracą i rodziną lub rodziną i pracą w celu zaspokojenia potrzeb tych sfer. Wzbogacanie odnosi się do indywidualnej oceny, ponieważ realizowanie danej roli może być źródłem wielu cennych korzyści poznawczych i emocjonalnych dla drugiej roli. Natomiast facylitacja oznacza ułatwienie w sprostaniu wymaganiom w określonej dziedzinie funkcjonowania, dzięki udziałowi w innym obszarze. Jeszcze więcej wątpliwości wzbudza termin równowagi między życiem za-wodowym i pozazaza-wodowym. D. Clutterbuck22definiuje równowagę jako: „stan, w którym jednostka radzi sobie z potencjalnym konfliktem między różnymi wy-maganiami, dotyczącymi jej czasu i energii w taki sposób, że zostaje zaspokojone jej pragnienie dobrobytu i spełnienia”. Czy to oznacza, że równowaga między pracą i domem odnosi się do braku konfliktu między tymi sferami? Według D. Clutter-bucka powyższe relacje są zdecydowanie bardziej skomplikowane, opisuje on bowiem pięć stanów, odnoszących się do współdziałania życia zawodowego i po-zazawodowego:
a) egzystencję, czyli stan ciągłej pracy przy braku zasobów gotowych do zain-westowania w inne sfery życia;
b) konflikt, kiedy jedna część życia nadmiernie, a nawet dysfunkcjonalnie wkra-cza w drugą;
c) integrację, która opisuje sytuację większego lub mniejszego godzenia różnych aspektów życia;
16A.C. Crouter, Spillover from family to work: the neglected side of the work– family interface, „human Relations” 1984, 37, s. 425-442.
17J.G. Grzywacz, Work– family spillover and health during midlife: is managing conflict every
-thing? „American Journal of health Promotion” 2000, 14, s. 236-243.
18S.D. Sieber, Toward a theory of role accumulation, „American Sociological Review” 1974, 39, s. 567-578.
19J.h. Greenhaus, G.N. Powell, When work and family are allies…, s. 72-92.
20B. Lachowska, Wzajemne oddziaływania pracy i rodziny – perspektywa konfliktu i facylitacji
(raport z badań pilotażowych), [w:] Rodzina i praca…, s. 431-444.
21D.S. Carlson, K.M. Kacmar, J.h. Wayne, J.G. Grzywacz, Measuring the positive side of the
work– family interface: Development and validation of a work– family enrichment scale, „Journal
of Vocational Behavior” 2006, 68, s. 131-164.
22D. Clutterbuck, Równowaga między życiem zawodowym a osobistym, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2005, s. 26.
d) bezczynność, czyli przymusową (wskutek np. inwalidztwa) lub dobrowolną niechęć angażowania się w pracę;
e) hedonizm, który oznacza brak potrzeby pracy i poświęcanie całej energii za-bawie.
Dopiero stan integracji świadczy o zachowaniu równowagi między życiem osobistym i zawodowym.
Z kolei dla P. Voydanoff23równowaga pozostaje w związku z jakością reali-zowania ról zawodowych oraz rodzinnych i odnosi się do oceny stopnia, w jakim zasoby pracy sprzyjają zaspokajaniu potrzeb i oczekiwań rodziny, z kolei zasoby rodziny wspierają funkcjonowanie w obszarze pracy. Nieco inny sposób definio-wania równowagi reprezentują J.G. Grzywacz i B.L. Bass24, nazywając ją dopaso -waniem praca– rodzina i wyrażając w terminach konfliktu oraz facylitacji między życiem osobistym i zawodowym. O równowadze, ich zdaniem, można mówić w sytuacji, gdy facylitacja eliminuje doświadczenia związane z konfliktem lub gdy zakres facylitacji tworzy warunki, w których tolerowany jest konflikt praca– rodzina lub rodzina– praca. Zbliżony punkt widzenia prezentuje M.R. Frone25, który przedstawia dwa wymiary niezbędne do opisania analizowanego terminu: 1) kierunek wpływu (praca wpływa na rodzinę oraz rodzina oddziałuje na pracę), a także 2) rodzaj efektu (negatywne promieniowanie i pozytywne promieniowa-nie). Uwzględnienie tych dymensji pozwala spojrzeć na zagadnienie równowagi z dwóch perspektyw, po pierwsze – równowagi praca– rodzina, będącej wypad-kową wysokiego poziomu pozytywnego promieniowania praca– rodzina (P– R) i niskiego negatywnego promieniowaniem praca– rodzina (P– R) oraz, po drugie – równowagi rodzina– praca, która stanowi wynik wysokiego natężenia pozytyw-nego promieniowanie rodzina– praca (R– P) oraz niskiego negatywpozytyw-nego promie-niowania między tymi obszarami. tym sposobem problematyka relacji między pracą i rodziną powinna być analizowana w czterech kategoriach26-27:
1) konfliktu i negatywnego promieniowania praca– rodzina (P– R), 2) konfliktu i negatywnego promieniowania rodzina– praca (R– P),
3) pozytywnego promieniowania praca– rodzina (P– R) i równowagi praca– ro-dzina (P– R),
23P. Voydanoff, Toward a conceptualization of perceived work– family fit and balance: A demands
and resources approach, „Journal of Marriage and Family” 2005, 67, s. 822-836.
24J.G. Grzywacz, B.L. Bass, Work, family, and mental health: testing different models of
work– fa-mily fit, „Journal of Marriage and Fawork– fa-mily” 2003, 65, s. 248-262.
25M.R. Frone, Work– family balance, [w:] Handbook of occupational health psychology, red. J.C. Quick, L.E. tetrick, American Psychological Association, Washington DC 2003, s. 143-162.
26 J.G. Grzywacz, B.L. Bass, Work, family, and mental health…, s. 248-262.
27A. Lipińska-Grobelny, Zjawisko wielopracy. Psychologiczne uwarunkowania i konsekwencje, Wyd. Uniwersytetu łódzkiego, łódź 2014.
4) pozytywnego promieniowania rodzina– praca (R– P) i równowagi rodzina– praca (R– P).
W przypadku pozytywnego oddziaływania między rolami zawodowymi i rodzinnymi, ważną podstawę teoretyczną stanowią dwie koncepcje, teoria aku-mulacji ról S.D. Siebera28oraz koncepcja prężności rodzinnej J. Patterson29. Naj-cenniejsze założenie w teorii akumulacji ról dotyczy korzystnych efektów mnogości ról, które przewyższają towarzyszący temu stres, związany z obowiąz-kami i wymaganiami. Osoba doświadcza równowagi między życiem osobistym i zawodowym, gdy posiada kontrolę nad tym, kiedy, gdzie i w jakim stopniu an-gażuje swój czas i energię między pracą i domem, aby być pewną pozytywnego transferu między rolami. S.D. Sieber wymienia cztery kategorie nagród wynika-jące z akumulacji ról:
a) przywileje roli,
b) ogólne poczucie bezpieczeństwa,
c) zasoby wzmocnienia statusu i realizowania roli, oraz d) wzbogacanie osobowości.
Wielość ról prowadzi do wzrostu wszystkich czterech rodzajów gratyfikacji dzięki mechanizmowi promieniowania (pozytywnego transferu zasobów z jednej roli do drugiej) lub kompensacji, który pozwala na równoważenie negatywnych doświadczeń jednej roli pozytywnymi doświadczeniami kolejnej.
Druga koncepcja, prężności rodzinnej J. Patterson30, nawiązuje do transakcyj-nego ujęcia stresu R.S. Lazarusa31oraz podejścia salutogenetycznego A. Antonov-sky’ego32. Autorka przyjmuje, że rodzina aktywnie angażuje się w zachowanie równowagi między wymaganiami systemu rodzinnego a jego możliwościami. Na wymagania składają się zarówno stresory trwałe, jak również problemy dnia codziennego, czyli stresory epizodyczne. Natomiast możliwości systemu rodzin-nego dotyczą zasobów oraz zachowań, czyli co rodzina posiada i co robi. Zarówno wymagania, jak i możliwości mogą pojawiać się i być analizowane na trzech róż-nych poziomach ekosystemu: 1) indywidualnego członka rodziny, 2) ogólnie ro-dziny i 3) społeczeństwa. Ważnym pojęciem w modelu J. Patterson jest prężność rodzinna, którą badaczka definiuje jako proces dynamicznej i pozytywnej adaptacji oraz funkcjonowania rodziny w warunkach kryzysu lub przeciwności losu. Ponadto istotne miejsce w tym modelu zajmuje znaczenie, które rodzina przypisuje: 1) ocenie
28S.D. Sieber, Toward a theory of role accumulation, s. 567-578.
29J. Patterson, Integrating family resilience and family stress theory, „Journal of Marriage and Family” 2002, 64, s. 349-360.
30Ibidem.
31R.S. Lazarus, Stress and coping paradigm, [w:] Competence in coping during adulthood, red. L.A. Bond, J.C. Rosen, University Press of New England, hanover 1980, s. 28-74.
wymagań (ocena pierwotna) i możliwości rodziny (ocena wtórna), 2) jej poczuciu tożsamości oraz 3) percepcji jej relacji z otoczeniem. „Znaczenie” modyfikuje za-kres postrzeganego, a w konsekwencji doświadczanego zagrożenia oraz ocenę umiejętności radzenia sobie z nim. Kiedy poziom wymagań zdaje się przekraczać możliwości systemu rodzinnego, mówi się o kryzysie, konflikcie między rolami. Kiedy jednak możliwości wygrywają z wymaganiami, mamy do czynienia z po-zytywnym promieniowaniem.
Przedstawione podejścia odgrywają ważną rolę w definiowaniu i opisywaniu pozytywnej relacji między życiem osobistym i zawodowym, ponieważ uwzględ-niają w pewnym uproszczeniu dwie sytuacje, kiedy promieniowanie pozytywne między pracą i rodziną oraz rodziną i pracą eliminuje doświadczanie konfliktu (np. podejmowanie dodatkowego zatrudnienia może wynikać z chęci rozwoju osobistego i posiadania większej swobody finansowej) lub kiedy pozytywne pro-mieniowanie stwarza warunki, w którym doświadczanie konfliktu między rolami jest tolerowane33. Poniżej przedstawię przyczyny i skutki dwóch opisanych po-dejść do zagadnienia współdziałania pracy i rodziny.