Słowa kluczowe: istota równowagi praca – życie pozazawodowe, zarządzanie sobą w cza -sie, proces zarządzania organizacją
Key words: the essence of work – life balance, self-management in time, the process of organizational management
wprowadzenie
Nawiązując do motta niniejszej monografii, które brzmi następująco: „Wyobraź sobie, że życie jest grą, w czasie której żonglujesz pięcioma piłkami. te piłki to praca, rodzina, zdrowie, przyjaciele i uczciwość. Masz je utrzymać wszystkie w powietrzu. Ale pewnego dnia uświadamiasz sobie, że praca jest piłką z gumy. Jeśli ją upuścisz, odbije się i wróci. Pozostałe cztery piłki – rodzina, zdro-wie, przyjaciele, uczciwość są zrobione ze szkła. Jeśli upuścisz jedną z nich, bę-dzie nieodwracalnie porysowana, wyszczerbiona, a nawet rozbije się. Jeśli w pełni zrozumiesz lekcję o pięciu piłkach, rozpoczniesz budowanie równowagi w życiu”1
– wydaje się, że nie wszyscy współcześni ludzie domyślili się prawidłowego zna-czenia przytoczonej przypowieści, ponieważ w ich życiu zauważalny jest brak harmonii pomiędzy różnymi obszarami działania. A przecież to właśnie równo-waga definiuje wszechświat2i umożliwia współgranie wszystkich jego elementów
1tłumaczenie własne – J. Patterson, Suzanne’s Diary for Nicholas, Worner Books, New york 2002, http://www.jamespatterson.com/books_suzannesDiaryForNicholas.php?suzannesDiaryFor-NicholasPt=3#excerpts (dostęp: 10.02.2014).
pomimo nieustannie zachodzących przeobrażeń. Ludzie jednak doprowadzają do zaburzenia tego naturalnego porządku rzeczy w swoim życiu. Funkcjonują w stanie zachwiania równowagi, co prowadzi do kryzysów objawiających się wy-czerpaniem sił, niepowodzeniami i zwiększeniem bezradności, ogólnie pogorsze-niem ich dotychczasowej sytuacji3, a to może przyczynić się do niekorzystnych zmian w ich zdrowiu psychicznym i jakości życia4.
Powodem braku harmonii jest coraz bardziej dostrzegalna dominacja pracy w układzie czasowym aktywności życiowych współczesnych ludzi. Ostatnie ra-porty Głównego Urzędu Statystycznego5pokazują, że przeciętna liczba godzin przepracowanych przez polskich pracowników w pracy głównej i dodatkowej w trzecim kwartale 2013 roku wynosiła 41,9 godziny w tygodniu (w miastach 40,8 godziny, na wsi 43,0 godziny). Prezentowane wyniki kształtują się na pozio-mie zbliżonym do sytuacji sprzed roku, ale w odniesieniu do drugiego kwartału 2013 roku zauważalny jest wzrost liczby przepracowanych godzin w tygodniu prze-ciętnie o 2,0 godziny (w miastach o 1,5 godziny, na wsi o 2,4 godziny). Szczegółowe dane uwzględniające płeć respondentów wskazują, że kobiety poświęcają 39,1 go-dziny w tygodniu pracy głównej i dodatkowej, natomiast mężczyźni pracują aż o 4 godziny dłużej, niż stanowi ustawowy czas pracy przyjmowany za standard6.
Okazuje się, że problem ponadnormatywnego czasu pracy dotyczy przede wszystkim pracodawców i pracujących na własny rachunek. Osoby te realizują swoje obowiązki zawodowe w głównym miejscu pracy przez średnio 45,8 godziny w tygodniu. Natomiast pracownicy najemni pracują 39,8 godziny tygodniowo. Analizowane wyniki badań GUS ukazują jednak, że 1067 tys. osób (6,8% pracu-jących ogółem) to osoby pracujące w więcej niż jednym miejscu pracy. Są to na ogół mężczyźni (64,3%). Można również zauważyć, że pracę dodatkową naj-częściej posiadają osoby, których podstawowe miejsce pracy znajduje się w rol-nictwie (50% ogółu pracujących dodatkowo), w opiece zdrowotnej i pomocy społecznej (9,3%), edukacji (8,6%).
Fakt podejmowania pracy w kilku miejscach potwierdzają też inne badania. Według Eurostatu, co dziesiąty Polak pracuje w dwóch miejscach7. Nie każdy
3Z. Ratajczak, Psychologia pracy i organizacji, PWN, Warszawa 2007, s. 126 i nast.
4D. żołnierczyk-Zreda, Długi czas pracy a zdrowie psychiczne i jakość życia – przegląd badań, „Bezpieczeństwo Pracy” 2009, 7-8.
5Kwartalna informacja o rynku pracy, Główny Urząd Statystyczny, Departament Badań
Demo-graficznych i Rynku Pracy, Warszawa 29.11.2013, s. 5; Kwartalna informacja o aktywności
ekono-micznej ludności, Główny Urząd Statystyczny, Departament Badań Demograficznych i Rynku Pracy,
Warszawa 23.12.2013, s. 5 i nast.
6Art. 129. § 1 Kodeksu pracy określa, że „czas pracy nie może przekraczać 8 godzin na dobę i przeciętnie 40 godzin w przeciętnym pięciodniowym tygodniu pracy w przyjętym okresie rozli-czeniowym nieprzekraczającym 4 miesięcy”.
z nich jest do tego zmuszony trudną sytuacją materialną – dotyczy to ok. 20-30% osób. Pozostali to ludzie podejmujący dobrowolną decyzję o dodatkowym miejscu pracy, a przez to ograniczający swój czas na życie pozazawodowe. W większości motywem takiego postępowania jest chęć poprawy swojej pozycji społecznej i statusu. tylko dla około 5-10% osób (bardzo dobrze wykształceni profesjonali-ści) praca stanowi sposób na życie, a także pozwala doścignąć zachodnie modele i standardy.
Jednak wydłużanie czasu pracy nie jest jedynie wynikiem podejmowania pracy na więcej niż jednym etacie. Niektórzy pracownicy zostają w swoim miejscu pracy po godzinach. Jak wynika z badań firmy Regus8, ponad 35% polskich pra-cowników spędza w pracy dziennie więcej niż 8 godzin, a ponad 40% regularnie zabiera swoje obowiązki zawodowe do domu i wieczorami je kończy. Wniosek końcowy z raportu – zaciera się granica pomiędzy pracą i domem.
Z kolei badania przeprowadzone przez firmę 4P research mix w 2013 roku9
pokazują, że 70% zamożnych Polaków poświęca na pracę w dzień powszedni więcej niż 8 godzin, przy czym aż 30% pracuje dziennie 10 godzin, a co dziesiąty badany nawet powyżej 12 godzin. Do aktywności zawodowej w weekend (4,5 godziny) przyznaje się dwie trzecie respondentów.
Nie budzi zatem zdziwienia fakt, że większość ankietowanych z cytowanych badań narzeka na zmniejszenie, a nawet na brak czasu, który nie byłby związany z pracą. Zazwyczaj czas ten nazywa się czasem wolnym, czyli takim, który można poświęcić rodzinie, przyjaciołom, pracom społecznym, wypoczynkowi10. Jak po-kazuje raport Centrum Badania Opinii Społecznej z 2010 roku na temat „Czasu wol-nego Polaków”11, aż 52% Polaków odczuwa zmniejszenie liczby godzin czasu wolnego w porównaniu z okresem sprzed pięciu lat. to poczucie posiadania przez pracowników mniejszej ilości czasu wolnego potwierdzają wyniki badań firmy
Mill-8W 2011 roku firma Regus, największy na świecie twórca elastycznych miejsc pracy, przepro-wadziła badania, w których wzięło udział 12 000 przedstawicieli biznesu z 85 krajów. Szerzej:
Nad-godziny stają się normą, 23.11.2011, http://press.regus.com/regus-pl/nadNad-godziny-staj-si-norm/
(dostęp: 10.02.2014).
9Firma 4P research mix w dniach 12-14 czerwca 2013 roku przeprowadziła wywiady telefoniczne na próbie N=200. W badaniu udział wzięli mężczyźni w wieku 30+, legitymujący się dochodami netto na poziomie 5000+ złotych. Należy również zaznaczyć, że ankietowani to osoby bardzo dobrze wyedukowane (83% z wyższym i 16% ze średnim wykształceniem). Głównie są to przedstawiciele kadry zarządzającej (52%), właściciele firm (33%) lub osoby pracujące w tzw. „wolnych zawodach” (12%). – Polscy mężczyźni ciągle w pracy, egospodarka.pl, 18.07.2013, http://www.egospodar -ka.pl/96873, Pol scy- mezczyzni-ciagle-w-pracy,1,39,1.html oraz Polacy pracują dużo, ale nie
efek-tywnie, Informacja prasowa z 27.09.2013 (dostęp: 10.02.2014).
10S. Borkowska, Równowaga między pracą a życiem pozazawodowym, „Acta Universitatis Lo-dziensis. Folia Oeconomica” 2010, 240, s. 7.
wardBrown SMG/KRC przeprowadzone na zlecenie marki żubr w 2012 roku12. Uzyskane dane wskazują, że 29% respondentów przyznaje się, że z roku na rok ma coraz mniej wolnego czasu dla siebie.
Okazuje się również, że wielu współczesnych pracowników nawet jak ma czas wolny, czas na tę niewymuszoną aktywność pozostającą w ich dyspozycji13, to czuje się zbyt zmęczonych, by w pełni z tego skorzystać. Jak wynika z sondy przeprowadzonej przez portal rynekpracy.pl14, problem ten może dotyczyć aż 65% Polaków. Warto zaznaczyć, że chroniczne przemęczenie, którego jedną z przyczyn wydaje się przepracowanie, dotyka co piątego respondenta.
Z przedstawionych, wybranych wyników badań przeprowadzonych w ostat-nich latach wyłania się dość pesymistyczny wniosek – zauważalna jest inwazja pracy na życie pozazawodowe, którego czas jest nieustannie skracany15. W na-stępstwie tego dochodzi do kształtowania się pracowników bez reszty skupionych na obowiązkach zawodowych, dla których praca coraz częściej stanowi wartość autoteliczną16. Rośnie kult pracy, ponieważ bycie zajętym jest jedną z najwyższych wartości, stanowi wyznacznik statusu i prestiżu17, a także jest świadectwem po-święcenia pracowników na rzecz zatrudniającej ich organizacji18.
Biorąc to pod uwagę, istotne wydaje się zidentyfikowanie czynników wpły-wających na kształtowanie równowagi pomiędzy pracą i życiem pozazawodo-wym. Presja na znalezienie sposobów złagodzenia konfliktu pomiędzy tymi dwoma obszarami aktywności współczesnych pracowników stanowi poważne wyzwanie stojące przed współczesnymi społeczeństwami19, firmami, ale i sa-mymi pracownikami. Dlatego też celem niniejszego artykułu jest rozpoznanie okoliczności mających wpływ na związki i zależności między pracą i życiem poza nią.
12Polacy cenią swój czas wolny, raport z badań firmy MillwardBrown SMG/KRC
przeprowa-dzonych na zlecenie marki żubr, 2012, s. 6.
13K. Migdał, Psychologia czasu wolnego, ALMAMER Szkoła Wyższa, Warszawa 2011, s. 32.
14K. Sikorska, Polacy zbyt zmęczeni na czas wolny, egospodarka.pl, 13.08.2012, http://www.egos-podarka.pl/84127,Polacy-zbyt-zmeczeni-na-czas-wolny,1,39,1.html (dostęp: 10.02.2014).
15C. Sadowska-Snarska (red.), Równowaga praca – życie. Studium porównawcze Finlandia –
Pol-ska – Hiszpania, Wyd. Wyższej Szkoły Ekonomicznej, Białystok 2007, s. 15 i nast.
16Szerzej na ten temat: CBOS, Stosunek Polaków do pracy i pracowitości, BS/38/2011, Warszawa kwiecień 2011, oprac. R. Boguszewski, s. 6.
17A.R. Merrill, R. Merrill, Mądre życie, Wyd. Świat Książki, Warszawa 2004, s. 179-180.
18D. Jemielniak, W poszukiwaniu straconego czasu, „Coaching” 2010, 1, s. 79.
19Badania przeprowadzone przez OECD wskazują, że konflikt pomiędzy pracą i życiem poza-zawodowym powoduje znaczące problemy dla społeczeństw. Szerzej: np. Babies and Bosses.
Re-conciling work and family life. A synthesis of findings for OECD countries, OECD Publications,
Paris 2007. W artykule prowadzone rozważania zostają jednak zawężone do sfery działania firmy i jej pracowników.