Dzisiejsze powszechne rozumienie pracy, odnoszenie się do niej i kryteria jej oceny nie odpowiadają naszym czasom – po prostu są anachroniczne. Dalsze trwa-nie przy nim będzie wpływać destruktywtrwa-nie na kształtowatrwa-nie właściwej postawy
5Chyba po raz pierwszy zwrócił na to uwagę F. Engels, który pisał, że wpierw praca, a wraz z nią mowa były głównymi bodźcami, pod których wpływem mózg małpy przekształcał się stop-niowo w mózg ludzki. Praprzodek człowieka był według niego małpą stosującą narzędzia, czyli małpą pracującą (zob. F. Engels, O roli pracy w procesie uczłowieczenia małpy, [w:] Dialektyka
przyrody, KiW, Warszawa 1952).
6Zob. W. Sztumski, Bioethics in the face of technical perfecting of man and his biological
de-gradation, [w:] Biomedicine within the limits of human existence. Biomedical technology and prac-tice reconsidered, Abstracts, Doorn, the Nederlands 2005.
wobec pracy, na jej sprawiedliwą ocenę i wynagradzanie; nie będzie też sprzyjać rozwiązywaniu kwestii bezrobocia i narastającej sprzeczności globalnej między pracą a kapitałem. Dlatego trzeba jak najprędzej zacząć kształtować inne, nowo-cześniejsze pojęcie pracy, które nazywam „nietradycyjnym”, i upowszechniać je.
Jak wcześniej wspomniałem, praca ma charakter wielowymiarowy i syste-mowy – jest procesem, który przebiega w wielu obszarach przestrzeni społecznej, które składają się na strukturę pracy w ujęciu systemowym. ten fakt powinien być uwzględniony w nowym pojęciu pracy. W związku z tym trzeba poszerzyć jego zakres poprzez włączenie większej liczby wymiarów pracy. Nowe pojęcie pracy ma objąć nie tylko „pracę z konieczności” albo z przymusu ekonomicznego, między innymi z dążenia do tego, by coraz więcej MIEĆ, ale także „pracę dobro-wolną”, nieprzymuszoną, wynikającą z istoty natury ludzkiej i z jego chęci samo-realizacji się, jak i pracę będącą cechą gatunkową ludzi, która odróżnia ich od innych istot żywych, czyli pracę wynikającą z dążenia do tego, by ByĆ. O ile w wąskim, tradycyjnym, sensie praca sprowadza się głównie do pracy zarobkowej, to w szerszym, nietradycyjnym powinny mieścić się niektóre rodzaje pracy nie-opłacanej. Systemowe ujęcie pracy polega na tym, że po pierwsze, uwzględnia wszystkie jej rodzaje, przejawy i aspekty: fizykalny, biologiczny, psychologiczny, socjologiczny, ekonomiczny, antropologiczny, etyczny, prakseologiczny i filozo-ficzny i po drugie, że obejmuje pracę opłacaną i nieopłacaną, pracę dla własnych potrzeb i dla przyjemności, pracę wymuszoną i dobrowolną (np. wolontariat). W niektórych słownikach encyklopedycznych pojęcie pracy wyjaśnia się właśnie w tym duchu: w przypadku ludzi pojęcie pracy odzwierciedla aktywność ciała i umysłu, działalność, w której wykorzystuje się siłę oraz umiejętności w celu wy-konania lub osiągnięcia czegoś8. Wskutek ekonomizacji życia i scjentystycznego stylu myślenia, dominującego od końca XIX wieku, zawężono definicję pracy, ograniczając ją do pracy produkcyjnej – do wykonawstwa lub wytwarzania dóbr użytecznych. Stąd, jeśli dziś mówi się o pracy, to ma się na myśli przeważnie i w zasadzie pracę produkcyjną pracowników najemnych. tak ograniczone pojęcie pracy nie obejmuje wszystkich innych czynności, w których wyniku osiąga się coś lub realizuje się jakieś cele duchowe, artystyczne, zabawowe itp., a nie tylko produkcyjne.
Nietradycyjne pojęcie pracy nawiązuje bardziej do funkcjonującego w anty-cznej filozofii greckiej słowa ποίησις aniżeli τεχνή9. tu pracę rozumie się bowiem jako działalność swobodną, chociaż podyktowaną potrzebami społecznymi i
zde-8Na przykład Encyclopedia Britannica podaje taką definicję pracy: „Work – activity in which one exerts strength or faculties to do or perform something”.
9Τεχνή oznacza wytwórczość, czyli rutynową działalność rzemieślniczą lub inżynierską,
terminowaną przez kontekst społeczny i kulturę, jako twórczość, która umożliwia realizację celów godziwych. Nietradycyjne pojęcie pracy zrywa z rozumieniem jej jako przymusu lub kary; natomiast uwypukla wolność i swobodną samoreali-zację, ponieważ „ludzka aktywność jest najważniejszym sposobem wyrażania osobowości i wolności”10. Jeśli mówi się, że praca ma sens, to rozumie się przez to – tak jak w starożytnej Grecji – że służy dobru człowieka – jednostce, społe-czeństwu i ludzkości – godziwemu życiu i dobrobytowi11. W aspekcie antropolo-giczno-filozoficznym i aksjologicznym „dobre życie” to głównie samorealizacja, solidarność i kreatywność. Pojęcie pracy i sens pracy mają charakter relatywny i historyczny; zależą nie tylko od kontekstu społecznego, ale również od systemu filozoficznego oraz aksjologicznego. Ekonomiczne pojęcie pracy zostało ufundo-wane na osiemnasto- i dziewiętnastowiecznej filozofii w wersji mechanistycznej, gdzie obowiązywał klasyczny determinizm laplace’owski, który sprowadzał się do jednego sposobu determinowania zjawisk za pomocą zależności przyczynowo--skutkowej, charakteryzującej się jedno-jednoznacznym wynikaniem i przewidy-waniem skutku z przyczyny zgodnie z zasadami przyczynowości: „każde zjawisko ma swoją przyczynę” i „jedna przyczyna-jeden skutek”. Na takim determinizmie budowano modele gospodarki, które dopiero w drugiej połowie XX wieku zaczęto stopniowo modyfikować. Ekonomiczne pojęcie pracy, które funkcjonuje w cza-sach współczesnych, odpowiada właśnie takiemu modelowi gospodarki. tymcza-sem ten model już się zdezaktualizował. Bowiem we współczesnej gospodarce nie sprawdzają się podstawowe założenia determinizmu Laplace’a: pewność, jed-noznaczność i stałość. Zjawiska ekonomiczne są zdeterminowane nie tylko przez zależności przyczynowe, a w dzisiejszym świecie nie ma już miejsca na pewność, stabilność, równowagę różnych parametrów ekonomicznych i jednoznaczność uwarunkowań procesów gospodarczych. taki model gospodarki nie pozwala jej rozwijać się bez perturbacji i kryzysów – w szczególności w sposób zrównowa-żony w sensie modnej koncepcji sustainable development – przewidywać przy-szłości ani zapobiegać kryzysom. Obecny system ekonomiczny zachowuje się podobnie jak układy dysypatywne w fizyce – rządzą nim prawa i rozkłady staty-styczne, a zdarzenia przypadkowe i chaotyczne odgrywają coraz większą rolę. Z tej racji coraz bardziej ekonomia upodabnia się do ekonometrii i ekonofizyki, które korzystają z najnowszych osiągnięć matematyki, zwłaszcza statystyki, pro-babilistyki i fraktali. Funkcjonowanie współczesnej gospodarki lepiej opisuje
teo-101) J. Arkell, The Employment Dilemma and the Future of Work, „PROGRES. Newsletter – Pro-gramm de Recherche sur l’Économie des Services”, Annex to Issue No. 27, Genève 1998, s. 1; 2) zob. P. Schmitz, How the concept of work changes in a sustainable society: ethical, philosophical
and theological perspectives, Referat wygłoszony na IV Międzynarodowej konferencji o etyce i
po-lityce ekologicznej w Bressanone, 1999.
ria chaosu aniżeli koncepcja ścisłego determinizmu12. to wszystko powinno wpły-wać na kształtowanie się nowej świadomość pracy i w konsekwencji doprowadzić do zmiany dotychczasowego ekonomicznego pojęcia pracy.