Droga do jedności

Według wspomnień Chiary98, miesiące poprzedzające przeżycia mistyczne naznaczone były niezwykle gorliwym przylgnięciem do Słowa Bożego, które przenikało każde wydarzenie, działanie, cały sposób myślenia tej pierwszej grupy fokolarinów. Od pewnego czasu, jako kontynuacja lektury fragmentów Ewangelii w schronach u samych początków trydenckiej wspólnoty, przyjęła się praktyka

92 Por. F.-M. Léthel, Prefazione, w: Lettere dei primi tempi. Alle origini di una nuova spiritualità, dz. cyt., s. 5-13.

93 F. Ciardi, L’entrata nel „seno del Padre”. Un’esperienza mistica, UC (20)2010, nr 4, s. 12.

94 Por. M. C. Atzori, Il "Paradiso „49" nel racconto del 1961: fra testo e contesto”, w: Come frecciate di luce. Itinerari linguistici e letterari nel racconto del ’49 di Chiara Lubich, Roma 2013, s. 73-74.

95 Por. „Paradiso’49”, NU (30)2008, nr 3, s. 285-296.

96 Komentarze Lubich do zapisków z 1949 roku zostały włączone do nieopublikowanego jeszcze w całości tekstu w formie przypisów. Ilekroć w dalszej części tego rozdziału odwołujemy się późniejszych uwag autorki do poszczególnych fragmentów, chodzi o te właśnie przypisy. Znane są one m.in. dzięki cząstkowym publikacjom, zob. np. Paradiso’49, w: Il Patto del ‘49 nell’esperienza di Chiara Lubich. Percorsi interdisciplinari, Roma 2012, s. 11-25; Jezus opuszczony, dz. cyt., s. 50-69.

97 Wśród pisemnych świadectw dotyczących Paradiso’49, obok wspomnianegowyżej tekstu z 1961 roku, należy wymienić: Paradiso’49, dz. cyt., s. 11-25; „Vi dono il Paradiso”, UC (20)2010, nr 4, s. 3-11; Scritti spirituali/3. Tutti uno, Roma 1996, s. 41-42. Zob. także I. Giordani, Storia del nascente Movimento dei Focolari, dz. cyt., s. 153-157; A. Torno, Chiara Lubich. Życie i dzieło, dz. cyt., s. 43-50.

98 Dnia 8 kwietnia 1986 roku Lubich zredagowała kilka stron wprowadzenia do właściwego opisu Paradiso, w których podkreśliła szczególną intensywność życia Ewangelią w okresie poprzedzającym samo doświadczenie mistyczne. Zob. Paradiso’49, dz. cyt., s. 11-21.

103 regularnego wybierania krótkiego, wspólnego dla wszystkich, zdania z Pisma Świętego, aby przekładać je na codzienne działanie99. Słowo wprowadzone w życie stawało się bliskie, bardziej zrozumiałe, było źródłem siły i światła, a także przynosiło namacalny dowód prawdziwości obietnic Boga zawartych w Biblii100. Ta swoista reewangelizacja samych siebie, przemieniała ich mentalność i przynosiła jako podstawowy owoc: wzrost miłości. W późniejszym komentarzu Chiary czytamy: „Życie Słowem wzbudzało w nas jeden skutek: byliśmy zawsze w wymiarze nadprzyrodzonym, ponieważ umarli samym sobie, a żyjący w Bogu. Właśnie to intensywne życie Słowem, które sprawiało, że byliśmy Jezusem, pojedynczo i razem, umożliwiło wejście do Raju”101. Poszczególne zdania stanowiły różne drogi, ale wszystkie one prowadziły do umartwienia dawnego człowieka i upodobnienia go do Chrystusa, dzięki miłości praktykowanej z ogromnym radykalizmem. Przekonanie to było tak wyraźne, że Lubich porównywała wprowadzanie Ewangelii w czyn do komunii eucharystycznej. Podobnie jak w najmniejszej cząsteczce Hostii wyznaje się pełnię obecności Boga, tak wystarczy żyć jednym ze słów Jezusa, aby trwać w pełnej komunii z Nim i upodobnić się do Niego102.

Początek lipca 1949 roku, jak się wydaje103, naznaczony był zdaniem „Boże mój, Boże mój, czemuś Mnie opuścił?” (Mt 27,46). W tym okresie, Chiara dostrzegła w Jezusie opuszczonym Słowo najdoskonalsze, „w pełni wyjaśnione, […] całkowicie otwarte. Wystarczało więc żyć Nim. I tak wszystko się uprościło. Żyć Nim oznaczało przeżywać naszą nicość, aby być cali dla Boga (w Jego woli) i dla innych”104. On wypełnił wypowiedziane wcześniej słowa, dał przykład doskonałej ascezy, zaświadczył o cnotach i błogosławieństwach. On także połączył w sobie w tajemniczy sposób cierpienie i miłość. To jej przekonanie płynęło nie z pogłębionej refleksji, ale z codziennego doświadczenia tamtego czasu, to znaczy z radykalnego, wyłącznego przylgnięcia do Opuszczonego jako wzoru życia duchowego. Rozumiejąc Jego uniżenie się aż po unicestwienie na krzyżu, Chiara pragnęła naśladować Go w tej nicości, którą

99 Prawdopodobnie praktyka życia Słowem sięga roku 1947, przy czym okres trwania danego zdania, opatrzonego krótkim komentarzem, był zmienny: w pewnych okresach był to tydzień, w innych – dwa miesiące, por. Słowo Boże, Poznań-Warszawa 2012, s. 20.

100 Por. tamże, s. 15-27.

101 Paradiso’49, dz. cyt., s. 12, przyp. 5.

102 Por. Słowo Boże, dz. cyt., s. 29.

103 „Na ile pamiętam” – stwierdza Chiara w 1986 roku, por. Paradiso’49, dz. cyt., s. 13. Znaczące w tej kwestii są również słowa zapisane pod datą 12 lipca 1949 roku: „Jezus opuszczony! Ważne jest, abyśmy, gdy przechodzi, uważnie słuchali tego, co chce nam powiedzieć, gdyż zawsze ma nam coś nowego do powiedzenia. Jezus opuszczony chce, byśmy byli doskonali – Jezus jest jedynym Mistrzem i posługuje się wszystkimi okolicznościami, aby nas kształtować, aby złagodzić wszystkie ostrości naszego charakteru, aby nas uświęcić. My mamy uczynić tylko jedno: przyjąć te wszystkie głosy wydobywające się z różnych okoliczności jako Jego głos. Wszystko, co się dzieje wokół mnie, dzieje się dla mnie, wszystko jest chóralnym wyrazem miłości Boga do mnie”. Jezus opuszczony, dz. cyt., s. 49.

104 On, z miłości do człowieka, przyjął na siebie, choć w rzeczywistości „my [jesteśmy] niczym, On [jest] wszystkim”¹⁰⁵. Taka postawa będzie miała ogromny wpływ na sam początek oraz na cały dalszy rozwój Paradiso’49.

Tymczasem wiosną 1949 roku, po miesiącach intensywnego życia oraz po wyczerpujących podróżach106, lekarze podejrzewali u Lubich gruźlicę i chociaż kolejne badania ją wykluczyły, zalecono jej wyjazd w góry107. Jedna z pierwszych fokolarin, Lia Brunet, otrzymała w spadku skromny domek w miejscowości Tonadico, w Valle di Primiero w Dolomitach i to on posłużył jako miejsce letniego wypoczynku. Pośród spacerów i codziennych, wakacyjnych zajęć, Chiara miała wrażenie szczególnej obecności Boga nie tylko w duszy, ale także w całym stworzeniu. W sosnach i strumykach, w kwiatach i na niebie, dostrzegała ślady trynitarnej miłości, która nie tylko podtrzymuje wszystko w istnieniu, ale łączy byty w relacji wzajemnego obdarowania. Pisała: „Bóg […] sprawiał, iż nie były one takimi, jakimi my je widzimy; były wszystkie połączone między sobą miłością, wszystkie – jeśli tak można powiedzieć – w sobie nawzajem zakochane. Dlatego jeśli strumień wpływał do stawu, czynił to z miłości. Jeśli jedna sosna wznosiła się obok drugiej, czyniła to z miłości. I wizja Boga we wszystkich rzeczach, nadającego jedność stworzeniu, była mocniejsza od samych rzeczy; jedność wszystkiego była mocniejsza niż odrębność rzeczy”108. Zjednoczenie z Jezusem opuszczonym w przedziwny sposób prowadziło Chiarę do niemal zmysłowego postrzegania miłości w całym świecie stworzonym. W tych szczególnych okolicznościach otworzyło się przed nią doświadczenie mistyczne.

W Tonadico oprócz kilku najbliższych dziewcząt, obecni byli – nie przez cały czas, ale okresowo – także pierwsi fokolarini. Igino Giordani¹⁰⁹, który odegrał wówczas największą rolę, bywał w górach przejazdem. Starszy od Chiary o 26 lat, spotkał się z nią niecały rok wcześniej, we wrześniu 1948 roku i bardzo szybko rozpoznał w niej

105 „Paradiso’49”, dz. cyt., s. 286. Nieco później, Lubich dostrzegła w każdym słowie Ewangelii obecność Jezusa umarłego i zmartwychwstałego, ze względu na zawarty w nim aspekt ascetyczny, negatywny (śmierć – umartwienie, zaparcie się siebie) oraz pozytywny (nowe życie w Bogu). Wymownym przykładem są tu błogosławieństwa, np. „Błogosławieni ubodzy w duchu, albowiem do nich należy królestwo niebieskie” (Mt 5,3). Pierwsza część zdania wskazuje na konieczność śmierci, druga jest obietnicą zmartwychwstania. Por. Paradiso’49, dz. cyt., s. 14, przyp. 19.

106 W tym czasie Lubich mieszkała już w Rzymie.

107 Por. A. Torno, Chiara Lubich. Życie i dzieło, dz. cyt., s. 41-42.

108 Paradiso’49, dz. cyt., s. 15. Zob. F. Ciardi, La parola come amore e la presenza di Dio sotto le cose. Lettura trinitaria di un’esperienza, NU (28)2006, nr 2, s. 155-180; L. Abignente, Charyzmat jedności Chiary Lubich - dar Boga dla naszych czasów, dz. cyt., s. 218-219.

109 Igino Giordani (1894-1980) – pisarz, znawca historii Kościoła, patrologii oraz ekumenizmu, a także polityk, poseł. Zapisał się we współczesnych dziejach Włoch jako zaangażowany opozycjonista faszyzmu oraz jeden z odnowicieli demokracji chrześcijańskiej. Był także kierownikiem Biblioteki Watykańskiej oraz redaktorem naczelnym watykańskiego pisma „Fides”. Dnia 17 września 1948 roku, jako dojrzały już mąż i ojciec czwórki dzieci, spotkał się z Chiarą Lubich, przez którą został później uznany za współzałożyciela Ruchu Focolari. W roku 2004 rozpoczął się jego proces beatyfikacyjny.

105 szczególny charyzmat. Jak sam później opowiadał, przez wiele lat szukał świętej dziewicy, takiej jak Katarzyna ze Sieny, aby podążać za nią drogami doskonałości. Kiedy latem 1949 roku on również przyjechał do Tonadico110, gdzie miał przemawiać do kapucynów, zaproponował, że na znak wzajemnego uświęcenia złoży wobec Chiary ślub posłuszeństwa111. Ona była bardzo zaskoczona takim rozwiązaniem, które nie wydawało jej się odpowiednie do obranego przez nią celu: w perspektywie otwartej na „aby wszyscy stanowili jedno” (J 17,21), uświęcenie się we dwoje było pragnieniem zbyt błahym. Ponadto, wśród pierwszych fokolarinów nie mówiło się o ślubach, lecz raczej o poślubieniu Boga.

Choć nie rozumiała pragnienia Foco – jak już w pierwszych miesiącach nazwała Giordaniego – Lubich nie chciała działać wbrew łasce, która według niej mogła go inspirować. Zaproponowała mu zatem nieco inną formę wzajemnej więzi: „znasz moje życie: jestem niczym. Chcę bowiem żyć jak Jezus opuszczony, który się w pełni unicestwił. Również ty jesteś niczym, ponieważ żyjesz w ten sam sposób. Jutro pójdziemy do kościoła i ja powiem Jezusowi w Eucharystii, który przyjdzie do mojego serca, jak do pustego kielicha: «na tym nic, którym jestem, Ty dokonaj scalenia w jedno z Jezusem w Eucharystii w sercu Foco. I spraw, Jezu, aby powstała między nami więź, jaką Ty znasz»”112. Poprosiła Giordaniego, aby uczynił podobnie. Z przytoczonego opowiadania wynika wyraźnie, że reakcja Chiary była owocem jej zakorzenienia w słowach: „Boże mój, Boże mój, czemuś Mnie opuścił?” (Mt 27,46). Nie tylko sama doświadczała unicestwienia ze względu na wewnętrzne upodobnienie do Chrystusa, ale była pewna takiej samej dyspozycji duszy Foco. Duchowa przemiana na mocy sakramentalnej obecności Boga mogła więc dotknąć już nie pojedynczej osoby, ale wspólnoty, jaką we dwoje stanowili. Tak Chiara rozumiała bycie na wzór Mistycznego Ciała – „najwyższy wyraz życia chrześcijańskiego”113.

Ta modlitwa, nazwana później paktem jedności, wybrzmiała w Fiera di Primiero podczas porannej Mszy św., 16 lipca 1949 roku. Po wyjściu z kościoła kapucynów114

Giordani udał się na spotkanie z zakonnikami, natomiast Chiara czuła się przynaglona, aby wrócić przed Najświętszy Sakrament. Chciała wypowiedzieć słowa „Jezu”, ale nie potrafiła, tak głęboko czuła się utożsamiona z Nim: „nie mogłam wołać samej

110 Giordani zatrzymał się w hotelu Orsinger w Tonadico.

111 Giordani przywołał znaną mu z historii duchowości chrześcijańskiej, prowadzącą do wzajemnego uświęcenia, przyjaźń między św. Franciszkiem Salezym a św. Joanną de Chantal.

112 Paradiso’49, dz. cyt., s. 17, tłum. polskie za: Jedność, Łąka-Warszawa 2016, s. 54-55.

113 Tamże, s. 55.

106 siebie”115. Spontanicznie na jej ustach pojawiło się wezwanie „Ojcze” i w jednym momencie poczuła się przeniesiona na łono Ojca. Zapisała: „weszłam więc w Łono Ojca, które jawiło się przed oczami duszy (ale tak jakbym widziała je oczami fizycznymi) jako ogromna, kosmiczna otchłań. Wszystko było ogniem i płomieniem, wyżej, niżej, po prawej i po lewej stronie. Poza nami zostało to, co stworzone. My weszliśmy w to, co Niestworzone. Nie odróżniałam tego, co było w Raju, ale to mi nie przeszkadzało. Było to nieskończone, ale czułam się w domu”116.

Chiara – do tego stopnia utożsamiona z Jezusem, że odrębność osób zdała się jakby na chwilę zaniknąć i dlatego dialog z Nim stał się niemożliwy – poczuła się przeniesiona w miejsce Jego przebywania: do intymnego życia Trójcy Świętej. Ten wymiar trynitarny objawił się jej w jednej chwili, gdyż trwając w Synu, zwracała się bezpośrednio do Ojca, a tym, który włożył jej na usta to słowo, był Duch Święty117. Dane jej było, dzięki łasce, oglądać zmysłami duszy tę prawdę o dojrzałym życiu chrześcijańskim, którą Paweł Apostoł wyraził w stwierdzeniu: „teraz zaś już nie ja żyję, lecz żyje we mnie Chrystus” (Ga 2,20). Na duchowej śmierci dawnego człowieka, której znakiem było wyznanie własnej nicości, mogło wyrazić się w chwili mistycznego widzenia nowe życie Zmartwychwstałego. To doświadczenie głębokiego zjednoczenia z Chrystusem posiada u Lubich trzy charakterystyczne źródła, a są nimi: przemieniająca moc słowa Bożego wprowadzonego w życie – w tamtym okresie było to zdanie z Mt 27,46; praktyka braterskiej miłości – jej wyrazem była duchowa przyjaźń z Giordanim; łaska sakramentu Eucharystii – wydarzenie ma miejsce po komunii świętej, która przynosi cielesną więź z Panem118.

Charakterystyczną i najbardziej oryginalną cechą paktu między Chiarą a Foco oraz całego doświadczenia, które było jego konsekwencją, jest wymiar wspólnotowy, eklezjalny. Już sama prośba skierowana do Jezusa obecnego w Eucharystii była owocem relacji między dwojgiem, do której doskonalenia czuli się przynagleni – choć początkowo każde z nich na inny sposób – słowami modlitwy o jedność (por. J 17,21). Chiara trwała sama przed tabernakulum, kiedy na adoracji doświadczyła utożsamienia z Chrystusem, ale była przekonana, że kontempluje to, co jest rzeczywistym udziałem także Foco. Po jego wyjściu od kapucynów, opowiedziała mu o wszystkim, co się w tym czasie wydarzyło, zaczynając od charakterystycznych słów: „Czy wiesz, gdzie

115 Tamże.

116 Tamże.

117 „Pojęłam, że tym, który włożył w moje usta słowo: «Ojcze», był Duch Święty” (Tamże, s. 19).

107 jesteśmy?”119. To ona widziała pewne obrazy i przekazywała ich treść, ale podmiotem tego mistycznego wejścia i podróży po Raju było „my”120. Co więcej, początkowe, trwające ułamek sekundy odczucie skrajnej samotności ze względu na niemożność rozmowy121 pozwoliło jej zrozumieć, że „nawet być Bogiem przez uczestnictwo, ale nie być miłością, a więc nie móc się komunikować – jako że Bóg, będąc Miłością, jest najwyższą Komunią między Osobami Boskimi – to piekło”122. Z zapisków tych wynika wyraźnie, że uczestnictwo w królestwie niebieskim naznaczone jest rysem trynitarnym, a więc wspólnotowym, skrajny indywidualizm natomiast oznacza jego przeciwieństwo.

Wspomnieliśmy wyżej, że Lubich była zaskoczona propozycją Giordaniego, gdyż nie rozumiała jedności we dwoje i czuła się powołana do wprowadzenia w swoje doświadczenie duchowe jak najwięcej osób: wszystkich. Zgodnie w tym wewnętrznym impulsem, rozpoznając szczególne łaski od Boga, natychmiast włączała w nie innych, którzy byli najbliżej niej. Tak opowiadała o tym, co wydarzyło się jeszcze tego samego dnia, to jest 16 lipca: „później poszłam do domu, gdzie spotkałam fokolariny, które bardzo kochałam, i poczułam się przynaglona, aby zrelacjonować im każdą rzecz. Zachęciłam je, aby następnego dnia poszły z nami do kościoła i poprosiły Jezusa, który przychodził do ich serca, aby zawarł ten sam pakt z Jezusem, który przychodził do naszego serca. Tak uczyniły. Później, miałam wrażenie, że widzę w Łonie Ojca małą grupę: to byliśmy my123. Opowiedziałam to fokolarinom, które tak bardzo stawały się ze mną jedno, że miały wrażenie, iż one również widzą każdą rzecz”124. Komentując ten fragment, Chiara podkreśliła, że obrazy związane z Paradiso’49 ona sama odbierała

119 Tamże, s. 19.

120 „Nie mówi mu: «Wiesz, gdzie jestem?», gdyż świadoma jest, że nie sama weszła na łono Ojca, lecz w jedności z nim, uczyniona jednym Chrystusem z nim. Nie opowiada swojego osobistego doświadczenia, lecz doświadczenie, jakie przeżywają razem. Ona jest go świadoma, on nie, lecz ta różnica zachodzi na poziomie fenomenologicznym. Ona, będąc tego świadoma, objawia mu to, co dokonuje się na poziomie ontologicznym”. F. Ciardi, L’entrata nel „seno del Padre”. Un’esperienza mistica, dz. cyt., s. 16.

121 Chodzi o moment, w którym Lubich nie potrafi zwrócić się do Jezusa, tak głęboko utożsamia się z Nim, a nie znajduje jeszcze słowa „Ojcze”.

122 Paradiso’49, dz. cyt., s. 22, przyp. 51.

123 Podmiot doświadczenia Lubich nacechowany jest trynitarnie: nie można rozumieć go ani jako indywiduum ani jako grupy składającej się z kilku jednostek. Jedność oznacza wspólnotę miłości, w której osoba się zatraca, a jednocześnie odnajduje swoją najwyższą wartość i tożsamość. Z tego względu grupa („drappello”) otrzymuje swoje imię: Dusza („Anima”) i określenia te stosowane są równolegle. Pierwsze podkreśla wielość, różnorodność, drugie – jedność (Por. tamże, s. 20, przyp. 43). Jak zauważa Ciardi, charakterystyka tego podmiotu wskazuje na typowo eklezjalny charakter samego doświadczenia: „Kościół powraca jako podmiot doświadczenia mistycznego. Jeśli bowiem Bóg jest Jednością w Trójcy, podmiotem najwłaściwszym dla poznania Go jest podmiot «trynitarny», wspólnota żyjąca z jedności trynitarnej i na jej wzór. W niej zawiera się pełnia doświadczenia tajemnicy, mistyczne doświadczenie Trójcy. Doświadczenie mistyczne jest więc owocem Ducha Świętego, który «krąży» pomiędzy tymi, co żyją miłością wzajemną i «zespala ich w jedno, w jednym Bogu»”. F. Ciardi, L’entrata nel „seno del Padre”. Un’esperienza mistica, dz. cyt., s. 17.

108 zmysłami duszy, a nie fizycznymi oczami, dlatego również inni, pod wpływem jej opowiadania, mogli je postrzegać w wymiarze duchowym125.

W syntetycznym zapisie doświadczenia roku 1949, opatrzonym datą 29 czerwca 1961 roku, czytamy, że następstwem paktu z Giordanim i wejścia w Łono Ojca były trwające około dwóch miesięcy126 wizje intelektualne i wyobrażeniowe¹²⁷. Aktualny tekst Paradiso, zrekonstruowany przez Lubich na przestrzeni lat i opatrzony licznymi komentarzami, zawiera blisko 150 obrazów i obejmuje okres od 20 lipca 1949 roku do września 1951 roku128. Typologia tych objawień, dokonana przez autorkę z perspektywy 12 lat, odwołuje się do klasycznych pojęć mistyki, gdzie wizją intelektualną nazywa się „poznanie czysto intelektualne niezależne od wrażeń zmysłowych”, które „polega na doświadczaniu przedmiotu nadprzyrodzonego obecnego w umyśle”¹²⁹. Natomiast wizja wyobrażeniowa jest wynikiem „pojawienia się w wyobraźni reprezentacji zmysłowej przedmiotów w oparciu o posiadane już obrazy lub obrazy nowe, wlewane do umysłu w sposób nadprzyrodzony”130. Wśród wizji zapisanych w notatkach z tamtego okresu znajdziemy takie, które odnoszą się do: Boga Ojca, Syna Bożego, Najświętszej Maryi Panny, Ducha Świętego, pozycji Chiary, nieba, stworzenia, piekła, Mistycznego Ciała Chrystusa131. W dalszych naszych rozważaniach przyjrzymy się niektórym z tych obrazów intelektualnych i wyobrażeniowych, które związane są z głębszym zrozumieniem Jezusa opuszczonego.

125 Por. tamże, przyp. 40.

126 Przez dwa pierwsze, najbardziej intensywne miesiące doświadczenia Paradiso, Lubich przebywała w Dolomitach. Powrót do miasta, na usilną prośbę Giordaniego – którego najbardziej wymownym świadectwem są teksty Mam tylko jednego Oblubieńca… oraz Zmartwychwstanie Rzymu – nie oznaczał jednak definitywnego końca przeżyć mistycznych. Wyznaczył raczej kolejny ich etap, który sama Lubich nazwała sublimacją, wniesieniem do świata tamtego Nieba, które wcześniej wypełniło całkowicie dusze fokolarinów. Por. Resurrezione di Roma. Dialoghi interdisciplinari su città, persona e relazioni a partire da un testo di Chiara Lubich, Roma 2017, s. 75, przyp. 544.

127 Por. „Paradiso’49”, dz. cyt., s. 288.

128 Por. F. Ciardi, L’entrata nel „seno del Padre”. Un’esperienza mistica, dz. cyt., s. 12.

129 J. Machniak, Wizje, w: Leksykon duchowości katolickiej, red. M. Chmielewski, Kraków 2002, s. 916. „W ten sposób człowiek otrzymuje łaskę poznania tajemnic Boga i Jego przymiotów, które zna przez wiarę. Warto dodać, że doświadczenie mistyczne Trójcy Przenajświętszej zwykle dokonuje się na drodze wizji intelektualnej”. Tamże.

130 Tamże. „Przy pomocy wizji wyobrażeniowych, będących darem łaski, Bóg może ukazywać człowiekowi wielkie prawdy i przekazywać mądrość, jak czynił to w historii zbawienia ukazując patriarchom i prorokom tajemnice wiary. Wizje wyobrażeniowe posiadają wielką moc emocjonalną sprawiając, iż trudno jest człowiekowi wyzwolić się od nich”. Tamże.

109