Zgodnie z treścią art. 9 § 1 kk: „Czyn zabroniony popełniony jest umyślnie, jeżeli sprawca ma zamiar jego popełnienia, to jest chce go popełnić albo przewidując możliwość jego popełnienia, na to się godzi.”. Umyślność może występować zatem w dwóch postaciach – jako zamiar bezpośredni, kiedy to sprawca chce popełnienia czynu zabronionego, albo jako zamiar ewentualny, kiedy godzi się na jego popełnienie.
Istota zamiaru ewentualnego jako godzenia się została przedstawiona we wcześniejszej części rozdziału. W tym miejscu podjęta zostanie próba określenia w kategoriach procesów psychicznych zamiaru bezpośredniego, a więc chęci popełnienia czynu zabronionego.
565 Ibidem, s. 72.
566 Ibidem, s. 74.
567 Ibidem.
568 A. Sikorska-Michalak, O. Wojniłko (red.): Słownik współczesnego języka polskiego tom 2, Warszawa 1998, s. 533. Niemal identyczną definicję woli podaje się w słownikach języka polskiego PWN – zob. M. Szymczak (red.): Słownik języka polskiego PWN. R-Z, Warszawa 1995, s. 694 i E. Sobol (red.): Nowy słownik języka polskiego, Warszawa 2012, s. 1142.
569 Zob. W. Bugajski: Element…, op. cit., s. 79.
Przepis art. 9 § 1 kk wskazuje tylko na postawę wolicjonalną zamiaru bezpośredniego („chce”). Brak jest wprost określenia aspektu poznawczego tej postaci umyślności. Nie ulega jednak wątpliwości, że powstanie każdej postawy wolicjonalnej, w tym chęci, poprzedzać musi rozpoznanie obiektu czy sytuacji mającej być przedmiotem tej postawy wolicjonalnej. Słusznie zauważa Ł. Pohl, że „(…) nie można chcieć popełnienia czynu zabronionego, nie uświadomiwszy sobie wcześniej możliwości jego popełnienia.”570.
Aspekt poznawczy (intelektualny) zamiaru bezpośredniego określany jest w doktrynie dość zgodnie jako świadomość możliwości lub świadomość konieczności popełnienia czynu zabronionego571. W niniejszych rozważaniach analizie zostanie poddany jedynie aspekt poznawczy w postaci świadomości możliwości popełnienia czynu zabronionego. Świadomość konieczności będzie analizowana odrębnie w dalszej części pracy572.
Uświadomiona możliwość popełnienia czynu zabronionego wywołuje w podmiocie pozytywną reakcję emocjonalną. Pozytywnych emocji związanych z możliwością popełnienia czynu zabronionego nie należy jednak wiązać z samym czynem jako aktem przestępnym573. Odnieść je raczej trzeba do całego stanu rzeczy, który wiąże się z popełnieniem czynu, w szczególności jego skutku oraz możliwych dalszych następstw574. Sprawca opatruje pozytywną walencją emocjonalną i pozytywnie wartościuje nie sam fakt popełnienia czynu zabronionego, ale to co się z nim wiąże.
Przykładowo pozytywnych emocji nie wzbudza zazwyczaj u sprawcy kradzieży z włamaniem sam fakt włamania i zaboru rzeczy, ale raczej uzyskane w ten sposób owoce przestępstwa. Może mieć zatem miejsce sytuacja, gdy sam czyn jako taki wywołuje u sprawy raczej negatywne emocje, jednakże jego popełnienie sprawca wartościuje ogólnie pozytywnie575. Słusznie wskazuje W. Wolter, że „(…) z tego, że
570 Ł. Pohl: Prawo…, op. cit., s. 147, zob. również J. Giezek: Dynamika…, op. cit., s. 559 i W.
Świda: Prawo…, op. cit., s. 194-195.
571 Zob. Ł. Pohl: Prawo…, op. cit., s. 147-148 i W. Wróbel, A. Zoll: Polskie…, op. cit., s. 208,
572 Większość doktryny i orzecznictwa ujmuje świadomość konieczności popełnienia czynu zabronionego jako element poznawczy właściwy tylko zamiarowi bezpośredniemu. Jak będzie się starano wykazać w dalszej części pracy, nie ma podstaw by ontologicznie wykluczać w takich przypadkach możliwość godzenia się na popełnienie czynu zabronionego.
573 Jak już kilkakrotnie wskazywano, obojętność emocjonalna lub wręcz zadowolenie wobec popełnienia czynu zabronionego raczej rzadko wystąpią u zdrowej, prawidłowo psychicznie funkcjonującej osoby.
574 Zob. K. Buchała, A. Zoll: Polskie…, op. cit., s. 157-158.
575 Zob. W. Patryas: Interpretacja…, op. cit., s. 92-93 i W. Wróbel, A. Zoll: Polskie…, op. cit., s.
205.
ktoś chce popełnić czyn zabroniony, nie wynika bynajmniej, iż popełnienie tego czynu musi mu sprawiać przyjemność.”576.
Rozpoznana możliwość popełnienia czynu zabronionego jest zatem wartościowana pozytywnie. Przyjęta przez sprawce postawa wolicjonalna polega na chęci popełnienia czynu zabronionego. Na popełnienie czynu zabronionego zostanie zatem skierowana motywacja sprawcy. Zgodzić należy się z M. Cieślakiem, że „(…) chcenie oznacza w każdym razie świadome skierowanie przez sprawcę swego zachowania na urzeczywistnienie danego czynu.”577. Popełnienie czynu zabronionego jest celem, względnie celem pośrednim, sprawcy.
Różnica miedzy zamiarem ewentualnym a zamiarem bezpośrednim przejawia się zatem w postawie wolicjonalnej i motywacji oraz w prowadzących do nich procesach emocjonalnych. Sprawca dopuszczający się czynu w zamiarze ewentualnym wartościował go negatywnie, a jego motywacja była ukierunkowana na zrealizowanie innego stanu rzeczy, w drodze do którego godził się jednak na popełnienie czynu zabronionego. Sprawca czynu popełnionego w zamiarze bezpośrednim chciał jego popełnienia, co oznacza, że wartościował go pozytywnie, i zmierzał właśnie bezpośrednio do realizacji jego znamion, w tym kierunku była zwrócona jego motywacja. Różnica w ukierunkowaniu motywacji oznacza jednocześnie różnicę celu, do którego zmierza sprawca popełniający czyn w zamiarze bezpośrednim i sprawca czynu w zamiarze wynikowym. Przy zamiarze bezpośrednim celem jest właśnie popełnienie czynu zabronionego. W przypadku zamiaru ewentualnego, cel do którego zmierza sprawca nie obejmuje popełnienia czynu zabronionego578.
Aspekt poznawczy obu odmian umyślności może być tożsamy i przyjąć formę świadomości możliwości popełnienia czynu zabronionego. Znacznie więcej trudności nastręcza udzielenie odpowiedzi na pytanie czy obie postacie zamiaru mogą charakteryzować się przewidywaniem konieczności popełnienia czynu zabronionego.
576 W. Wolter (w:) I. Andrejew, W. Świda, W. Wolter: Kodeks…, op. cit., s. 46.
577 M. Cieślak: Polskie…, op. cit., s 300.
578 Zob. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 11 lipca 2002 r., sygn. II AKa 143/02, OSA 2003, z. 4, poz. 29.