9. Postulaty de lege ferenda
9.2. Zamiar bezpośredni jako świadomość konieczności popełnienia
Analizując aspekt poznawczy czynów zabronionych charakteryzujący się świadomością konieczności popełnienia czynu zabronionego uznano, że ze względu na ochronną i prewencyjną funkcją prawa karnego czyny takie należy uznać za popełnione w zamiarze bezpośrednim739. Zaznaczono przy tym, że taka klasyfikacja winna być dokonywana jedynie w oparciu o aspekt poznawczy. Bez znaczenia zaś pozostaje postawa wolicjonalna sprawcy – może on zarówno chcieć popełnienia tego czynu, jak i jedynie godzić się na jego popełnienie. W każdym z tych wypadków, sprawcy zostanie przypisany zamiar bezpośredni ze względu na posiadaną przez niego świadomość konieczności popełnienia czynu zabronionego. Obecna regulacja przepisu art. 9 § 1 kk może jednak sugerować, że o zamiarze bezpośrednim można mówić jedynie w przypadku chęci popełnienia czynu zabronionego:
„Czyn zabroniony popełniony jest umyślnie, jeżeli sprawca ma zamiar jego popełnienia, to jest chce go popełnić albo przewidując możliwość jego popełnienia, na to się godzi.”.
Z treści tego przepisu wynika, że o umyślności można mówić w dwóch odrębnych sytuacjach – gdy sprawca chce popełnić czyn zabroniony (zamiar
737 T. Przesławski: Psychika…, op. cit., s. 209.
738 J. Giezek: Przewidywanie…, op. cit., s. 137.
739 Zob. M. Rodzynkiewicz: Próba..., op. cit., s. 81.
bezpośredni) albo gdy sprawca przewidując możliwość popełnienia czynu zabronionego godzi się na jego popełnienie (zamiar ewentualny). Sytuację te są w pełni odrębne ze względu na użyty przez ustawodawcę logiczny funktor zdaniotwórczy „albo”
wskazujący na alternatywę rozłączną oraz ze względu na odmiennie określone postawy wolicjonalne – chęć i zgodę.
W cytowanym przepisie określony został również aspekt poznawczy zamiaru ewentualnego – przewidywanie przez sprawcę możliwości popełnienia czynu zabronionego, brak jest jednak określenia aspektu poznawczego zamiaru bezpośredniego. Ta forma strony podmiotowej została wyznaczona przez ustawodawcę jedynie przez wskazanie postawy wolicjonalnej – chęci.
W tak uregulowanej umyślności brak jest miejsca na sytuowanie wszystkich czynów popełnionych z tzw. świadomością pełną. Niemożliwa jest bowiem ich kwalifikacja jako popełnionych w dolus eventualis ze względu na wyraźne określenie aspektu poznawczego tej formy strony podmiotowej jako świadomości jedynie możliwości popełnienia czynu zabronionego. Zamiar bezpośredni można zaś przypisać sprawcy ze świadomością pełną jedynie wtedy, gdy chciał popełnienia czynu zabronionego. Jak jednak wykazano, w pełni możliwe są przypadki, gdy jedynie godzimy się na coś, co postrzegamy jako nieuchronne. Celowa jest więc taka regulacja umyślności, która w zakres zamiaru bezpośredniego włączyłaby wszystkie czyny, których sprawcy działali ze świadomością konieczności popełnienia czynu zabronionego, niezależnie od tego czy popełnienie czynu objęte było ich chęcią czy jedynie zgodą. Przepis art. 9 § 1 mógłby zatem zostać zredagowany następująco:
„Czyn zabroniony popełniony jest umyślnie, jeżeli sprawca ma zamiar jego popełnienia, to jest chce go popełnić lub przewiduje konieczność jego popełnienia albo przewidując możliwość jego popełnienia, na to się godzi.”.
Proponowane uzupełnienie obecnego brzmienia przepisu art. 9 § 1 kk o sformułowanie „przewiduje konieczność jego popełnienia” sytuowane obok chęci popełnienia czynu zabronionego za pomocą spójnika „lub” pozwoliłoby na przyjęcie zamiaru bezpośredniego w trzech przypadkach, które wyczerpywałyby tę odmianę umyślności. Pierwszym z nich byłaby sytuacja, w której sprawca przewiduje możliwość popełnienia czynu zabronionego i chce go popełnić. W drugim przypadku sprawcę przewidującego konieczność popełnienia czynu zabronionego również
charakteryzowałaby postawa wolicjonalna w postaci chęci. Wreszcie w trzecim przypadku, obecnie niemożliwym do włączenia w zakres zamiaru bezpośredniego, sprawca uświadamiając sobie konieczność popełnienia czynu zabronionego jedynie godziłby się na jego popełnienie. Zamiar ewentualny wyznaczany byłby zaś tak, jak obecnie – przez świadomość możliwości popełnienia czynu zabronionego połączoną z godzeniem się na jego popełnienie.
Zakres umyślności można by więc określić następująco: czyn popełniony jest umyślnie wtedy i tylko wtedy, gdy sprawca przewidując możliwość popełnienia czynu zabronionego lub uświadamiając sobie konieczność jego popełnienia chce go popełnić, lub uświadamiając sobie konieczność jego popełnienia na to się godzi (zamiar bezpośredni), albo przewidując możliwość jego popełnienia na to się godzi (zamiar ewentualny).
gdzie:
U – umyślność
a – sprawca chce popełnić czyn zabroniony
b – sprawca godzi się na popełnienie czynu zabronionego
c – sprawca przewiduje możliwość popełnienia czynu zabronionego
d –sprawca uświadamia sobie konieczności popełnienia czynu zabronionego
Chęć popełnienia czynu zabronionego (a) w oczywisty sposób łączy się ze świadomością możliwości (c) albo konieczności jego popełnienia (d), zbędne jest zatem artykułowanie tego wprost w treści przepisu art. 9 § 1 kk740. Przewidywanie konieczności (d) może się natomiast łączyć również z postawą wolicjonalną sprawcy w postaci godzenia się (b) – w tych sytuacjach mówimy o zamiarze bezpośrednim. Zamiar ewentualny wyrażony zaś jest koniunkcją przewidywania możliwości popełnienia czynu zabronionego (c) i godzenia się na jego popełnienie (b). Dopiero tak wyrażony
740 Por. Ł. Pohl: Prawo…, op. cit., s. 147-148.
zamiar bezpośredni i zamiar ewentualny zdają się w pełni odzwierciedlać stronę podmiotową czynów kwalifikowanych jako popełniane umyślnie.
Powyżej zaprezentowane sformułowanie przepisu art. 9 § 1 kk pozwala również odeprzeć słuszne zarzuty wysunięte przez J. Majewskiego pod adresem automatycznego przyjmowania zamiaru bezpośredniego w przypadku świadomości konieczności, co zdaniem tego autora przy obecnej regulacji jest w istocie wykładnią rozszerzającą art. 9
§ 1 kk, naruszającą funkcję gwarancyjną prawa karnego oraz zasadę nullum crimen sine lege741. Zaproponowana zmiana tego przepisu pozwoliłaby uniknąć przyjmowania fikcji prawnej i przełamywania intuicyjnego rozumienia słowa „chęć”, do których dochodzi w przypadku uznawania, że jeżeli sprawca przewidywał konieczność zrealizowania znamion czynu zabronionego, to jednocześnie chciał ten czyn zrealizować.
741 J. Majewski: Określenie…, op. cit., s. 54-55. Autor odnosząc się do kodeksu karnego z 1969 r.
wskazywał na naruszenie art. 7 § 1 kk.
Rozdział IV
Szczególne problemy związane z konstrukcją zamiaru ewentualnego
W przedmiotowym rozdziale poruszone zostaną te problemy i kwestie, co do których brak jest jednolitych poglądów w polskiej karnistyce, a dla rozwiązania których istotne pozostaje zagadnienie istoty godzenia się sprawcy na popełnienie czynu zabronionego. Kolejno przeanalizowane i skonfrontowane z zamiarem ewentualnym zostaną tzw. pozakodeksowe odmiany zamiaru. Poruszona zostanie także problematyka zamiaru ewentualnego w konstrukcji kontratypów oraz formy stadialnej usiłowania czynu zabronionego. Oparciem dla formułowanych stanowisk będą ustalenia i założenia przyjęte w poprzednim rozdziale rozprawy.