Koncepcje tzw. trzeciej winy

Koncepcje przełamania dychotomii umyślność-nieumyślność pojawiły się już z końcem XIX wieku i jak wskazuje M. Król-Bogomilska były wyrazem czysto jurydycznego traktowania form winy²⁹⁰. Niemiecka karnistyka w drugiej połowie XIX stulecia w zakresie nauki o winie skupiała się bowiem przede wszystkim na zabiegach klasyfikacyjnych, pozostawiając na marginesie rzeczywisty związek danej Schuldform z autentycznymi przeżyciami psychicznymi sprawcy. Znaczne trudności w wytyczeniu granicy pomiędzy zamiarem ewentualnym a lekkomyślnością skłaniały część karnistów do postulowania porzucenia rozumienia konstrukcji dolus eventualis jako godzenia się i połączenia ją w jedną „formę winy” z lekkomyślnością.

287 M. Szerer: W sprawie…, op. cit., s. 454.

288 Ibidem, s. 453-454.

289 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 listopada 1980 r., IV KR 321/80, Legalis.

290 M. Król-Bogomilska: „Formy winy”…, op. cit., s. 51.

Do grupy tak formułowanych postulatów zaliczyć można stanowisko wspomnianego już M. Szerera. Autor ten nie znajdując satysfakcjonującego wyjaśnienia istoty zamiaru ewentualnego jako godzenia się w żadnej z wcześniejszych koncepcji, w tym w formule „mit in Kauf nehmen”, doszedł do wniosku, że dolus eventualis rozumiany jako godzenie się jest konstrukcją dziwaczną, sztuczną prowadzącą do sprzeczności oraz zbyt dużej dowolności w praktyce orzeczniczej i jako taki stanowi wymysł pracowni uczonych²⁹¹. M. Szerer wskazywał, że koncepcja obojętności woli W.

Woltera jest najlepszym ze znanych mu ujęć zamiaru ewentualnego, nie udziela jednak odpowiedzi na pytanie dlaczego indyferentyzm woli zrównywać z chęcią i włączać w zakres umyślności²⁹². Brak woli uniknięcia przestępnego skutku po stronie sprawcy nie jest zdaniem M. Szerera wystarczającym uzasadnieniem by przypisywać mu umyślne popełnienie czynu, tym bardziej, że zgodnie z koncepcją obojętności woli po stronie sprawcy brak jest również woli wywołania skutku. Uwagi te prowadzą M. Szerera do konstatacji, iż „(…) człowiek, który chce, by skutek nie nastąpił, a mimo to decyduje się na ryzykowane działanie, oraz człowiek, który może woli, by skutek nie nastąpił, a mimo to również decyduje się na ryzykowne działanie, stoi jeden z nich zbyt blisko drugiego, by działania ich rozdzielać tą zasadniczą linią, jaka biegnie pomiędzy umyślnością a nieumyślnością.”²⁹³.

Proponowanym przez M. Szerera rozwiązaniem miałby być inny – trójkategorialny podział strony podmiotowej czynu zabronionego. Kategoria pierwsza miałaby obejmować oczywiste przypadki kiedy to sprawca dopuszcza się czynu zabronionego „rozmyślnie” – tj. chce jego popełnienia. W zakres drugiej kategorii wchodziłyby te sytuacje, w których sprawca w ogóle nie przewiduje możliwości popełnienia czynu zabronionego²⁹⁴. Bez trudu można zauważyć, iż kategoria pierwsza odpowiada czynom popełnionym z zamiarem bezpośrednim, druga zaś czynom popełnionym w nieświadomej nieumyślności (niedbalstwie). Przestrzeń pomiędzy tymi dwiema kategoriami miałaby wypełnić trzecia kategoria odpowiadająca przypadkom świadomej nieumyślności (lekkomyślności) i zamiaru ewentualnego²⁹⁵. Co istotne, karalność przestępstw popełnionych lekkomyślnie i w zamiarze ewentualnym miałaby

291 M. Szerer: W sprawie…, op. cit., s. 450-451 i 459.

292 Ibidem, s. 455.

293 Ibidem.

294 Ibidem, s. 456.

295 Ibidem, s. 456-457. Podobną propozycję kilka lat wcześniej wysunął Z. Kozanecki nie podając jednak na jej rzecz szerszej argumentacji – zob. Idem: Dwie czy trzy formy winy, Nowe Prawo 1956, z. 9, s. 86.

dokonywać się w identycznych granicach jak przy przestępstwach popełnionych rozmyślnie²⁹⁶.

Jako uzasadnienie łączenia w jednej kategorię dolus eventualis i lekkomyślności M. Szerer podaje społeczną szkodliwość lekkomyślności. W sytuacji uświadamiania sobie możliwości popełnienia czynu zabronionego, lekkomyślne przewidywanie, że się tego uniknie jest zdaniem M. Szerera tak samo, a niekiedy nawet bardziej, karygodne i niebezpieczne niż umyślne dopuszczenie się czynu²⁹⁷. Autor kładzie więc nacisk, co zresztą sam przyznaje, na względy polityczno-kryminalne i interesu społecznego, z punktu widzenia którego, jak twierdzi, obojętne jest czy do popełnienia czynu doszło z lekkomyślności czy z indyferentyzmu woli²⁹⁸.

M. Szerer nie był zresztą pierwszym karnistą, który forsował koncepcję tzw.

trzeciej winy²⁹⁹. Propozycje uwzględniające trójpodział wysuwane były, jak wyżej wskazano, już na przełomie XIX i XX stulecia. Za ich prekursorów uznać można A.

Löfflera i A. Miřičkę.

A. Löffler, karnista wiedeński, dzieląc winę na trzy rodzaje wskazywał, że winę pierwszego rodzaju charakteryzuje wola sprowadzenia przestępnego skutku, która odpowiada niemieckiemu Absicht. Drugi rodzaj winy to tzw. wina z przewidzenia (Wissentlichkeit) – sprawca nie chce nastąpienia przestępnego skutku, ale go przewiduje. Wreszcie trzeci rodzaj winy występuje wówczas, gdy sprawca nie przewidywał możliwości wystąpienia przestępnego skutku, chociaż mógł i powinien (Fahrlässigkeit). A. Löffler wyodrębnił nadto trzy odmiany winy z przewidzenia uzależnione od stopnia prawdopodobieństwa nastąpienia przestępnego skutku. Sprawca mógł bowiem przewidywać, iż nastąpienie skutku jest niemal pewne, prawdopodobne, lub też raczej mało prawdopodobne, ale wciąż możliwe³⁰⁰. Najwyższy z tych stopni A.

Löffler zrównywał z winą umyślną, najniższy zaś z winą nieumyślną. Faktycznie więc trzecia wina ograniczała się do sytuacji, w których sprawca postrzegał wywołanie przestępnego skutku jako prawdopodobne³⁰¹.

296 M. Szerer: W sprawie…, op. cit., s. 457 i 460.

297 Ibidem, s. 457-458.

298 Ibidem, s. 460. Jak dodaje M. Szerer, zarówno sprawca „lekkomyślny”, jak i sprawca „obojętny”

uświadamiają sobie możliwość popełnienia czynu zabronionego i owa świadomość nie zapobiega realizacji czynu – zob. Ibidem.

299 W polskiej karnistyce za zwolennika koncepcji trzeciej winy można uznać również S. Pławskiego – zob. Idem: „Trzecia” wina, Nowe Prawo 1952, z. 10, s. 24-26.

300 Zob. W. Wolter: Czynnik…, op. cit., s. 32, T. Przesławski (w): R. Stefański (red.): Kodeks…, op.

cit., nb. 103.1 i M. Król-Bogomilska: Tradycyjne…, op. cit., s. 86.

301 Zob. M. Król-Bogomilska: Tradycyjne…, op. cit., s. 86.

Podobne stanowisko do prezentowanego przez A. Löfflera zajmował A. Miřička – twórca międzywojennego projektu kodeksu karnego czechosłowackiego. Autor ten wskazywał, że Absicht zachodzi wówczas, gdy celem sprawcy jest zrealizowanie przestępnego skutku. Sprawca podejmuje zachowanie właśnie dlatego, że wyobraził sobie przestępny skutek, a nie mimo tego skutku³⁰². Drugą kategorię winy A. Miřička wiązał z sytuacją, w której sprawca podejmuje lub kontynuuje zachowanie mimo przewidywania możliwości nastąpienia przestępnego skutku. Trzecia „forma winy”

zachodzi zaś, gdy poza świadomością sprawcy pozostaje możliwość popełnienia czynu zabronionego³⁰³. Dolną granicę winy w ogóle miało stanowić, zdaniem A. Miřički, anormalne niebezpieczeństwo³⁰⁴.

Zgodzić należy się z J. Lachowskim, iż tzw. koncepcje trzeciej winy wyrastają z teorii wyobrażenia³⁰⁵. Trójpodział winy na winę polegającą na woli spowodowania skutku, na winę sprowadzającą się do przewidywania możliwości jego nastąpienia i winę nieświadomą wynikającą z niedbalstwa, kładzie bowiem wyraźny nacisk na element intelektualny strony podmiotowej. Choć zabieg taki wydawać się może uzasadniony³⁰⁶, to nauka prawa karnego sformułowała w pełni uzasadnione zarzuty pod adresem koncepcji trzeciej winy.

W. Wolter wskazywał, że koncepcje te, kładąc nacisk wyłącznie na element świadomości sprawcy czynu, tracą z pola widzenia istotę strony podmiotowej jako procesów psychicznych prowadzących do pewnej decyzji. Świadomość o tyle tylko, zdaniem W. Woltera, jest istotna, o ile poprzez udział w procesie motywacyjnym wpływa na tę decyzję³⁰⁷. „Środkowa” forma winy w koncepcjach A. Löfflera i A.

Miřički, wskazująca, iż sprawca popełnił czyn właśnie mimo świadomości, ogołocona zaś zostaje z elementu wolicjonalnego, co powoduje stworzenie jednej kategorii dla dalece odmiennych sytuacji. Świadomość możliwości popełnienia czynu zabronionego charakteryzująca zarówno zamiar ewentualny, jak i lekkomyślność, łączy się, zdaniem W. Woltera, z zupełnie odmienną sytuacją motywacyjną w każdej z tych form³⁰⁸.

302 K. Buchała (w:) W. Wolter (red.): Wina w prawie karnym, Kraków 1959, s. 39.

303 Zob. M. Król-Bogomilska: Tradycyjne…, op. cit., s. 86.

304 Zob. Ibidem.

305 J. Lachowski: Strona podmiotowa czynu zabronionego, (w:) R. Dębski (red.): System Prawa Karnego. Tom 3, Nauka o przestępstwie. Zasady odpowiedzialności, Warszawa 2012, s. 624.

306 Por. Z. Jędrzejewski: Usiłowanie z zamiarem ewentualnym. Przyczynek do nauki o tzw.

podwójnym usytuowaniu zamiaru, Państwo i Prawo 2003, z. 8, s. 47.

307 W. Wolter: W sprawie…, op. cit., s. 52.

308 Ibidem i idem: Studia…, op. cit., s. 5.

Na zbyt dalekie różnice w sferze wolicjonalnej dolus eventualis i lekkomyślności, nie pozwalające na łączenie ich w jedną „formę winy” wskazywał również H. Popławski³⁰⁹. Autor ten zwrócił także uwagę na wiążącą się z wprowadzeniem trzeciej winy konieczność przebudowy całego kodeksu karnego.

Dostrzegał to także W. Wolter podkreślając, iż zastąpienie podziału umyślność-nieumyślność podziałem trychotomicznym mogłoby stanowić trudność nie do przezwyciężenia, z którą spotkał się zresztą też A. Miřička³¹⁰.