Zmodyfikowany aspekt poznawczy świadomej nieumyślności

Omawiając procesy emocjonalne i motywacyjne zasygnalizowano już, że mogą one wtórnie wpływać na procesy poznawcze⁶⁰⁶. Do sytuacji takiej dochodzi najczęściej, gdy procesy poznawcze w jakimś stopniu nie korespondują z dominującymi motywami czy emocjami⁶⁰⁷. Im silniejsze natężenie emocji i motywacji tym większe prawdopodobieństwo ich wtórnego wpływu na poznanie⁶⁰⁸.

606 Zob. J. Gierowski: Diagnoza…, op. cit., s. 35.

607 Reykowski: Procesy…, op. cit., s. 97, zob. również G. Rejman: Teorie…, op. cit., s. 169.

608 Omawiając procesy emocjonalne w celu zilustrowania wpływu emocji na poznanie wspomniano o mechanizmach obronnych. Wyparcie i zaprzeczanie okazują się jednak nieprzydatne dla zilustrowania wtórnego wpływu procesów ustosunkowania na poznanie w przypadku świadomej nieumyślności.

Mechanizmy obronne mają bowiem charakter nieświadomy. Jak wskazywano, podmiot zaprzeczający lub wypierający jakiś element rzeczywistości w istocie jest przekonany, że element ten nie istnieje. Takie zjawisko, jak starano się będzie wykazać, nie zachodzi w przypadku świadomej nieumyślności.

Modyfikację procesów poznawczych przewiduje wspominana już teoria dysonansu poznawczego w swym podstawowym założeniu o możliwości eliminacji niezgodności między dwoma elementami poprzez zmianę jednego z nich⁶⁰⁹. Wskazywano już, że w przypadku zamiaru ewentualnego zmiana ta dotyczy uczuć podmiotu, a konkretnie postawy wolicjonalnej względem popełnienia czynu zabronionego. Sprawca zmienia swoje negatywne nastawienie względem możliwości popełnienia tego czynu z pierwotnej niechęci na godzenie się na jego popełnienie.

Zmiana dotyczy wówczas behawioralnego elementu poznawczego, a mówiąc dokładniej – postawy wolicjonalnej względem tego elementu.

Zmiana mająca zredukować dysonans poznawczy dotyczyć może też jednak środowiskowego elementu poznawczego⁶¹⁰. Słusznie zauważa się, że możliwości manipulowania przez podmiot rzeczywistością w celu usunięcia powstałej niezgodności są znacznie ograniczone – podmiot najczęściej nie będzie w stanie usunąć uświadomionej sobie możliwości popełnienia czynu zabronionego⁶¹¹. Możliwa jest jednak zmiana elementu poznawczego odnoszącego się do rzeczywistości poprzez specyficzne zabiegi ignorujące tę rzeczywistość lub przeciwstawiające się jej⁶¹². Jeżeli przy tym sprawca przewiduje jedynie możliwość popełnienia czynu zabronionego, a więc nie jest tak, że czyn ten jest nieuchronny, taka wewnętrzna manipulacja odbiorem rzeczywistości staje się łatwiejsza. Jednak również i te zabiegi mogą okazać się niewystarczające⁶¹³. Zdrowy, racjonalnie myślący człowiek, mający prawidłowy kontakt z rzeczywistością często pozostaje po prostu zbyt odporny na samooszukiwanie się. Kiedy więc dysonans staje się niemożliwy do zlikwidowania nastąpić może jego znaczna redukcja poprzez dodanie nowego elementu poznawczego, będącego w zgodności (konsonansie) z elementem, który wywołał dysonans⁶¹⁴. Przekładając to na grunt interesujących nas rozważań – zachowania sprawcy dopuszczającego się czynu w świadomej nieumyślności, przypuszczać można, że dążenie do konsonansu przejawiać będzie się w poszukiwaniu informacji potwierdzających niemożność popełnienia czynu zabronionego, umniejszających prawdopodobieństwo jego popełnienia i dających

609 L. Festinger: Teoria…, op. cit., s. 31.

610 Ibidem, s. 32.

611 Zob. M. Fishbein, I. Ajzen: Belief, attitude, intention and behavior: an introduction to theory and research, Reading 1975, s. 42.

612 L. Festinger: Teoria…, op. cit., s. 33.

613 Zob. A. Malewski: Rozdźwięk…, op. cit., s. 211.

614 L. Festinger: Teoria…, op. cit., s. 33-34.

sprawcy powody, by sądzić, że czynu tego rzeczywiście uniknie⁶¹⁵. Zaistnieć może zjawisko tzw. obronności percepcyjnej, tj. blokowania informacji zagrażających⁶¹⁶ – potwierdzających prawdopodobieństwo popełnienia czynu zabronionego. Próg percepcji dla takich informacji zostaje wówczas nieświadomie podwyższony⁶¹⁷. Selekcja informacji na poziomie percepcyjnym spowodowana może być właśnie m.in.

specyficzną sytuacją emocjonalno-motywacyjną podmiotu⁶¹⁸.

J. Giezek jako główną przyczynę przestępstw nieumyślnych wskazywał niedobór informacji podkreślając, że właśnie na podstawie dokonanych spostrzeżeń człowiek jest w stanie prawidłowo przewidzieć rezultaty swojego zachowania⁶¹⁹. Zauważyć jednak należy, że w wypadku świadomej nieumyślności jeżeli rzeczywiście taki niedobór powstanie spowodowany jest on świadomie przez sprawcę. Z tego też względu wyrażenie „świadoma nieumyślność” określające tę formę strony podmiotowej uznać można za trafne. Chociaż sprawca uświadamia sobie możliwość popełnienia czynu zabronionego to w celu redukcji dysonansu (spowodowanego konfliktem tej świadomości z motywacją zrealizowania pożądanego przez siebie stanu rzeczy) wytwarza założenie, że popełnienia tego czynu uniknie. To właśnie to przypuszczenie pozwala sprawcy podjąć zachowanie, które w konsekwencji doprowadzi do popełnienia czynu zabronionego w świadomej nieumyślności. Jeśli bowiem sprawca czynu, który nie ma zamiaru jego popełnienia, tj. nie chce go popełnić i nie godzi się na jego popełnienie, a wręcz chce niepopełnienia tego czynu, jednak go popełnia, to musi istnieć jakiś czynnik, który mimo przewidywania możliwości popełnienia czynu pozwolił sprawcy podjąć działanie, bądź zaniechać działania, co, jak sobie uświadamiał, mogło doprowadzić, a w konsekwencji doprowadziło, do popełnienia czynu zabronionego. W przeciwnym wypadku zachowanie sprawcy byłoby paradoksalne i nielogiczne. Podjęcie zachowania, które doprowadzić może do tego czego się nie chce i na co się nie godzi musi być czymś uzasadnione. Tym uzasadnieniem w wypadku świadomej nieumyślności jest właśnie przypuszczenie sprawcy, że czynu nie popełni.

Trafnie i zwięźle procesy psychiczne dokonujące się w świadomie nieumyślnym

615 Zob. A. Malewski: Rozdźwięk…, op. cit., s. 218-221.

616 Zob. H. Grzegołkowska-Klarkowska: Mechanizmy…, op. cit., s. 89.

617 Zob. Ibidem, s. 90 i T. Mądrzycki: Deformacje w spostrzeganiu ludzi, Warszawa 1986, s. 46.

618 T. Mądrzycki: Deformacje…, op. cit., s. 45, tak też J. Gierowski: Diagnoza…, op. cit., s. 35, por.

H. Price: Belief, [online], Londyn 1969, [dostęp 6 czerwca 2013], dostępny w World Wide Web:

http://www.giffordlectures.org/Browse.asp?PubID=TPBELI&Volume=0&Issue=0&TOC=True i J.

Giezek: Świadomość…, op. cit., s. 48.

619 J. Giezek: Deformacje…, op. cit., s. 133.

sprawcy podsumował J. Giezek stwierdzając, że można je opisać jednym zdaniem:

„widzę niebezpieczeństwo związane z moim zachowaniem, lecz wykluczam, by się ono zaktualizowało.”⁶²⁰. Operując używanymi przez tego autora pojęciami diagnozy i prognozy⁶²¹ stwierdzić można, że sprawca w świadomej nieumyślności dokonuje prawidłowej diagnozy – rozpoznaje możliwość popełnienia czynu zabronionego, jednakże nietrafnie prognozuje, że go nie popełni⁶²².

Zmodyfikowany aspekt poznawczy świadomej nieumyślności polega więc na dołączeniu do pierwotnie rozpoznanej możliwości popełnienia czynu zabronionego założenia, że popełnienia tego czynu się uniknie. Nie oznacza to, że sprawca nie jest już świadomy istnienia tej możliwości. Oznacza to tylko tyle, że zostaje ona przez sprawcę zanegowana, co umożliwia mu podjęcie zachowania, które doprowadza do popełnienia czynu zabronionego. Trafnie świadomą nieumyślność określił W. Mącior wskazując, że

„(…) jej istota polega na tym, iż sprawca uświadamia sobie możliwość nastąpienia społecznie ujemnego skutku, a następnie możliwość tę bezpodstawnie odrzuca.”⁶²³. Na tym polega właśnie świadoma nieumyślność. Jeżeli tak ją rozumieć, to samo sformułowanie „świadoma nieumyślność” przestaje być oksymoronem⁶²⁴. Scharakteryzowanie czynu sprawcy jako świadomie nieumyślnego jest właściwe

620 Idem: Przewidywanie…, op. cit., s. 138.

621 Przez diagnozę J. Giezek rozumie rekonstrukcję aktualnie już istniejącego stanu rzeczy, prognoza zaś oznacza przewidywania co do przyszłych zdarzeń formułowane w procesie rozumowania – Idem:

Dynamika…, op. cit., s. 563 i idem: Świadomość…, op. cit., s. 62-63.

622 Nie należy jednak, jak czynili to niektórzy przedstawiciele nauki prawa karnego (zob. W. Wolter:

Nauka…, op. cit., s. 229 i W. Wąsek: Kodeks karny. Komentarz, tom I, Gdańsk 1999, s. 361), utożsamiać świadomej nieumyślności z błędem co do okoliczności stanowiącej znamię czynu zabronionego. Słusznie zauważa Ł. Pohl, iż: „Jeśli bowiem człowiek przewiduje możliwość wypełnienia sowim zachowaniem się przedmiotowych znamion typu czynu zabronionego, a z taką sytuacją mamy do czynienia w przypadku lekkomyślności, to nie jest on w błędzie co do okoliczności stanowiącej znamię czynu zabronionego i nie może w żadnym razie zmienić tego faktu nietrafna jego prognoza odnośnie do niepopełnienia faktycznie przezeń popełnionego czynu zabronionego. Słowem, nie jest zasadne utożsamianie owej prognozy z błędem, gdyż prognoza – z natury rzeczy – nie charakteryzuje się statuującą błąd relacją niezgodności ze stanem rzeczy istniejącym w momencie jej sformułowania” – idem: Błąd…, op. cit. Na marginesie, za w pełni trafne uznać też należy stwierdzenie tego autora, dotychczas nie podnoszone w nauce prawa karnego, że błąd co okoliczności stanowiącej znamię czynu zabronionego usuwając ze struktury strony podmiotowej tegoż czynu jej aspekt intelektualny (poznawczy), wyłącza nie tylko możliwość przypisania zamiaru, a tym samym umyślności sprawcy popełniającemu czyn pod wpływem tegoż błędu, ale wyłącza również możliwość przypisania mu świadomej nieumyślności, charakteryzującej się przecież, zgodnie z art. 9 § 2 kk, również przewidywaniem możliwości popełnienia czynu zabronionego. Art. 28 § 1 kk w obecnym swym brzmieniu nie zawiera więc pełnej informacji w przedmiocie rzeczywistych konsekwencji zaistnienia błędu co do okoliczności stanowiącej znamię czynu zabronionego – zob.

Ibidem, s. 41-44 i 152-156.

623 W. Mącior: Problem przestępstw nieumyślnych na tle wymagań teorii i praktyki, Kraków 1968, s.

68.

624 Wydawać by się bowiem mogło, że świadomość i nieumyślność wzajemnie się wykluczają.

wówczas gdy sprawca odrzuca rozpoznaną możliwość popełnienia czynu zabronionego, a przyjmuje przypuszczenie, że czynu nie popełni – świadomie czyni się nieumyślnym⁶²⁵.

Słusznie zauważa Ł. Pohl, że „Prawnokarnie relewantne popełnienie czynu zabronionego w warunkach wspomnianej niechęci jego niepopełnienia możliwe jest – jak się wydaje; nie wynika to bowiem wprost z treści art. 9 § 2 k.k. – tylko wtedy, gdy sprawca bezpodstawnie – o czym orzekamy z rozpatrywanego ex ante obiektywnego punktu widzenia – przyjmuje, że uda mu się popełnienia tego czynu uniknąć.”⁶²⁶. Również A. Zoll stwierdza, że podjęcie zachowania zmierzającego do realizacji pożądanego celu możliwe jest dzięki założeniu, że czyn zabroniony nie nastąpi⁶²⁷.

Za niewystarczający należy uznać argument na rzecz identyczności aspektu poznawczego dolus eventualis i świadomej nieumyślności wskazujący, iż brak jest podstaw dla przeciwnego poglądu w obecnej regulacji art. 9 § 2 kk⁶²⁸. Ustawowe określenie świadomej nieumyślności faktycznie nie wskazuje na odmienność przebiegu procesów poznawczych przy tej formie strony podmiotowej w stosunku do zamiaru wynikowego. Jak jednak już wskazano, trudno uznać by sprawca chcąc niepopełnienia czynu zabronionego jednocześnie zdecydował się na zachowanie prowadzące do jego realizacji. Konieczny jest jakiś czynnik, który mimo takiej a nie innej postawy wolicjonalnej doprowadził jednak do zrealizowania przez sprawcę znamion czynu zabronionego. Czynnikiem tym jest właśnie, niewysłowione w art. 9 § 2 kk przypuszczenie, że popełnienia czynu uda się uniknąć.

Bezpodstawne przypuszczenie o uniknięciu czynu statuowało nieumyślność w postaci lekkomyślności w ustawie karnej z 1969 r. Wedle przepisu art. 7 § 2 ówczesnego kk „Przestępstwo nieumyślne zachodzi zarówno wtedy, gdy sprawca możliwość popełnienia czynu zabronionego przewiduje, lecz bezpodstawnie

625 W tym zakresie świadomą nieumyślność można przyrównać do wyodrębnianej w brytyjskim prawie karnym postaci lekkomyślności (recklessness) charakteryzującej się tym, iż sprawca świadomie nie podejmuje starań zmierzających do ustalenia rzeczywistej sytuacji i wiążącej się z nią możliwości popełnienia czynu zabronionego – tzw. „świadome przymykanie oczu” (wilful blindness) – por. S.

Frankowski: Wina i kara w angielskim prawie karnym, Warszawa 1976, s. 113.

626 Ł. Pohl: Prawo…, op. cit., s. 154.

627 A. Zoll (w:) Idem (red.): Kodeks…, op. cit., s. 157, zob. także W. Wolter: Nauka…, op. cit., s. 139 i T. Przesławski: Psychika…, op. cit., s. 208.

628 Stanowisko uznające identyczność aspektu poznawczego dolus eventualis i świadomej nieumyślności zajmuje m. in. Ł. Pohl stwierdzając, że „Słowem, w obecnym stanie prawnym nie wyodrębniono sformułowania, które dawałoby podstawę do stwierdzenia, iż w skład wiedzy popełniającego czyn zabroniony w formie świadomej nieumyślności wchodzi jego fałszywe przekonanie o niepopełnieniu tego czynu.” – idem: Błąd…, op. cit., s. 153-154.

przypuszcza, że tego uniknie, jak i wtedy, gdy możliwości takiej nie przewiduje, choć powinien i może przewidzieć.”. Lekkomyślność można więc uznać za kwalifikowaną postać świadomej nieumyślności statuowanej przez art. 9 § 2 obecnego kodeksu karnego⁶²⁹.

W obecnej regulacji wymogu przypuszczenia po stronie sprawcy brak. Nie wydaje się by tak dokonana zamiana regulacji nieumyślności w tym zakresie była fortunna⁶³⁰. Obecnie bowiem, przypuszczenie sprawcy o uniknięciu popełnienia czynu zabronionego, które jest elementem nadającym w ogóle sens świadomej nieumyślności, trzeba sobie dopowiadać, nie wynika ono bowiem wprost z regulacji art. 9 § 2 kk.

Ponieważ założenie to charakteryzuje aspekt poznawczy świadomej nieumyślności powinno być wyartykułowane w tym przepisie.

Bezpodstawność tego przepuszczenia jest już kwestią wartościowania (oceny) i jako taka, przy przyjmowanym w obowiązującym kodeksie karnym ujęciu winy, powinna być lokowana w strukturze przestępstwa w płaszczyźnie zawinienia⁶³¹. Samo jednak przypuszczenie o uniknięciu czynu zabronionego, jest przedmiotem wartościowania – elementem strony podmiotowej i w połączeniu ze świadomością możliwości popełnienia czynu zabronionego wyznacza aspekt poznawczy świadomej nieumyślności. Powinno więc znaleźć odzwierciedlenie w przepisie art. 9 § 2 kk.

Zwraca na to uwagę również T. Przesławski wskazując, że „(…) chcąc przy lekkomyślności otrzymać czystość konstrukcji, przypuszczenie-przekonanie o nienastąpieniu czynu powinno tkwić w czynie, natomiast ocena tego przekonania w winie.”⁶³².

Różnica między zamiarem ewentualnym a świadomą nieumyślnością nie polega zatem tylko na odmiennej postawie wolicjonalnej – godzeniu się przy dolus eventualis i chęci niepopełnienia czynu zabronionego przy świadomej nieumyślności, ale zaznacza

629 Trafnie ujął to Ł. Pohl wskazując, że „(…) terminem <<lekkomyślność>> obejmuje się nie wszystkie przypadki wypełnienia przedmiotowych znamion typu czynu zabronionego w warunkach świadomej nieumyślności, co jest konsekwencją wtłoczenia w zakres tego terminu elementu oceny wskazującej na bezpodstawność przyjęcia przez sprawcę zakładanego przezeń wariantu niewypełnienia przedmiotowych znamion typu czynu zabronionego, a więc elementu będącego składnikiem nie strony podmiotowej czynu zabronionego, lecz winy” – idem: Błąd.., op. cit., s. 41.

630 Zob. T. Przesławski: Psychika…, op. cit., s. 209.

631 A. Zoll (w:) Idem: (red.): Kodeks…, op. cit., s. 157, por. J. Giezek: Przewidywanie…, op. cit., s.

140-141.

632 T. Przesławski: Psychika…, op. cit., s. 208.

się również, wbrew stanowisku większości doktryny i orzecznictwa⁶³³, w aspekcie poznawczym. Świadomość możliwości popełnienia czynu zabronionego charakteryzująca aspekt poznawczy zamiaru ewentualnego nie jest bowiem tożsama ze świadomością takiej możliwości połączoną z założeniem, że czynu jednak się nie popełni – co jak wykazano stanowi aspekt poznawczy świadomej nieumyślności.

Na koniec rozważań dotyczących rozróżnienia zamiaru wynikowego ze świadomą nieumyślnością zwrócić trzeba uwagę na jeszcze jedną kwestię. Otóż przy wszystkich argumentach wysuwanych przeciwko konstrukcji zamiaru ewentualnego, które opierają się głównie na wskazywaniu niemożności dokonania takiego rozróżnienia, pomija się fakt, iż czyny umyślne, kwalifikowane jako popełnione z zamiarem ewentualnym oraz czynu nieumyślne uznawane za popełnione świadomie nieumyślnie to najczęściej dwie zupełnie różne klasy zachowań. Do refleksji takiej skłania lektura kodeksu karnego i zwrócenie uwagi na to jakich czynów można dopuścić się nieumyślnie oraz przegląd orzecznictwa pod kątem konkretnych stanów faktycznych przestępstw popełnianych w świadomej nieumyślności.

Nieumyślnie można dopuścić się np. takich czynów jak spowodowanie uszczerbku na zdrowiu czy narażenie na niebezpieczeństwo. Do popełnienia tych czynów dochodzi w związku z nieostrożnym i niestarannym zachowaniem się sprawcy.

Oczywiście o braku ostrożności należy też mówić w wypadku przestępstw umyślnych, jednakże inaczej niż jak to się dzieje najczęściej przy świadomej nieumyślności, do ich popełnienia nie dochodzi w sytuacjach dnia codziennego. Poza tym, jak już wskazywano, sprawca świadomie nieumyślny na tyle silnie negatywnie wartościuje popełnienie czynu zabronionego, że może nawet nie percypować informacji potwierdzających fakt popełnienia czynu⁶³⁴. Do nieumyślnego popełnienia czynu może też przyczyniać się przecenianie przez sprawcę roli czynników dyspozycyjnych i niedocenianie wpływu czynników sytuacyjnych⁶³⁵. Kierowca pojazdu naruszający zasady bezpieczeństwa w ruchu i powodujący wypadek może przeceniać swoje możliwości i umiejętności w prowadzeniu pojazdu niedoceniając jednocześnie panujących na drodze trudnych warunków. Powyżej opisane zniekształcenia w postrzeganiu sytuacji, w jakich dochodzi do nieumyślnego popełnienia czynu zabronionego nie są charakterystyczne dla umyślności, w tym dla zamiaru

633 Zob. m. in. Ł. Pohl: Prawo…, op. cit., s. 154, idem: Błąd…, op. cit., s. 153, Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 listopada 2005 r., II KK 124/09, OSNK 2009, z. 1, poz. 2207.

634 Zob. T. Mądrzycki: Deformacje…, op. cit., s. 45-53.

635 Zob. Ibidem, s. 92.

ewentualnego.

7. Propozycja własna ujmowania zamiaru ewentualnego na tle innych