Konstrukcja dolus eventualis nie jest obca prawu karnemu innych państw kręgu germańskiej tradycji prawnej. Pojawia się także w romańskim systemie prawa, jednakże jest rozumiana nieco inaczej i traktuje się ją z wyraźnym dystansem206. Poniżej przedstawione zostaną ujęcia zamiaru ewentualnego w niemieckim, austriackim i francuskim prawie karnym. Wybór ten nie jest przypadkowy. Z niemieckich rozwiązań prawno-karnych obficie czerpała polska nauka prawa karnego i nadal się do nich odwołuje. Rozwiązania austriackie, zbliżone do niemieckich, zostaną przedstawione ze względu na ich kodeksowe umocowanie. Niemiecki ustawodawca pozostawił bowiem określenie form strony podmiotowej doktrynie i orzecznictwu. Francuskie rozwiązanie dotyczące zamiaru popełnienia czynu zabronionego przedstawione zostanie jako reprezentatywne dla romańskiego prawa karnego. Pokrótce przedstawiona też zostanie
205 Zob. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 lipca 2003 r., III CKN 29/01, OSP 2005, z. 5, poz. 59, P.
Machnikowski (w:) A. Olejniczak (red.): Prawo…, op. cit., s. 423 i A. Olejniczak (w:) A. Kidyba (red.):
Kodeks…, op. cit., s. 390 oraz przywołana tam literatura.
206 Zob. M. Król-Bogomilska: Konstrukcja tzw. zamiaru ewentualnego w prawie karnym, Studia Iuridica 1991, z. 20, s. 76.
problematyka subiektywnych znamion czynu zabronionego w systemie common law na przykładzie angielskiego prawa karnego.
2.1 Niemieckie prawo karne
Jak już zasygnalizowano, niemiecki ustawodawca nie zakreślił w części ogólnej ustawy karnej kształtu poszczególnych form strony podmiotowej, ograniczając się do wskazania w § 15 kodeksu, że odpowiedzialność karną, co do zasady, ponosi się za czyn zabroniony popełniony umyślnie, chyba że ustawa wyraźnie przewiduje możliwość odpowiedzialności karnej za czyn popełniony nieumyślnie („Strafbar ist nur vorsätzliches Handeln, wenn nicht das Gesetz fahrlässiges Handeln ausdrücklich mit Strafe bedroht.”). Tym samym, podobnie jak w polskim prawie karnym, przesądzona została dychotomia strony podmiotowej wyrażająca się w podziale umyślność – nieumyślność.
Nauka i orzecznictwo utożsamia umyślność z zamiarem (Vorsatz) składającym się z elementu poznawczego i wolicjonalnego (Wissen und Wollen). Wyodrębnia się przy tym trzy postacie zamiaru (die Arten des Vorsatzen) – Absicht, direkter Vorsatz i bedingte Vorsatz207. Językowym intuicjom co do słowa „zamiar” odpowiada Absicht – zamiar bezpośredni pierwszego stopnia. Oznacza on celowe zachowanie sprawcy mające zrealizować znamiona czynu zabronionego. Element wolicjonalny tej odmiany zamiaru polega na chęci realizacji przestępnego stanu rzeczy. Dla elementu poznawczego wystarczające jest przewidywanie jedynie możliwości takiej realizacji.
Direkter Vorsatz – zamiar bezpośredni drugiego stopnia, wyznaczany jest przez świadomość sprawcy nieuchronności popełnienia czynu zabronionego. Sprawca musi mieć subiektywną pewność co do tego, że swoim zachowaniem realizuje przestępny stan rzeczy. To przekonanie sprawcy jest przy tym wystarczające dla bytu direkter Vorsatz, jego postawa wolicjonalna pozostaje bez znaczenia.
Wreszcie trzecia postać zamiaru, bedingte Vorsatz, to właśnie godzenie się na popełnienie czynu zabronionego. Element poznawczy polega na przewidywaniu przez sprawcę jedynie możliwości popełnienia czynu zabronionego. Postawa wolicjonalna
207 Zob. G. Taylor: Concepts of intention in German Criminal Law, Oxford Journal of Legal Studies 2004, z. 1, s. 106-107 i przywołana tam literatura.
wyraża się zaś w akceptacji ziszczenia się tej możliwości208. W sytuacji więc gdy u sprawcy brak jest chęci, bądź pewności co do popełnienia czynu zabronionego, w grę zaczyna wchodzić dolus evetualis209. Konkludując można stwierdzić, że dyferencjacja między Absicht i bedingte Vorsatz a direkter Vorsatz dokonywana jest na płaszczyźnie świadomości sprawcy. Różnicy między Absicht a dolus eventualis należy zaś szukać w postawie wolicjonalnej. Przypisanie zamiaru ewentualnego zostaje natomiast wyłączone w wypadku gdy sprawca liczy na to, że popełnienia czynu uda mu się uniknąć.
Należałoby wtedy mówić o tzw. świadomej nieumyślności (bewußte Fahrlässigkeit)210. Zarysowane pokrótce powyżej ujęcie umyślności w niemieckim prawie karnym wykazuje duże podobieństwo do rozwiązania, którym posłużył się polski ustawodawca.
Różnica ujęcia niemieckiego wyraża się w fakcie, iż świadomość konieczności popełnienia czynu zabronionego doczekała się w niemieckiej nauce prawa karnego konstrukcji odrębnej postaci zamiaru. Zabieg taki, jak będzie się starano wykazać w następnym rozdziale rozprawy, nie jest pozbawiony podstaw. Zamiar ewentualny konstruowany jest w obu porządkach prawnych tak samo. Podobne są również koncepcje usiłujące tłumaczyć jego istotę, a część z nich, jak chociażby formuła mit in Kauf nehmen, przejęta została wprost z doktryny germańskiej.
2.2 Austriackie prawo karne
Umyślność, w tym także zamiar ewentualny znajduje w austriackim prawie karnym umocowanie ustawowe. Zgodnie z § 5 ust. 1 Strafgesetzbuch umyślność zachodzi, gdy sprawca chce zrealizować przestępny stan rzeczy, a także gdy poważnie bierze pod uwagę taką możliwość i na to się godzi (Vorsätzlich handelt, wer einen Sachverhalt verwirklichen will, der einem gesetzlichen Tatbild entspricht; dazu genügt es, daß der Täter diese Verwirklichung ernstlich für möglich hält und sich mit ihr abfindet.). Regulacja ta została uzupełniona wskazaniem kiedy sprawca działa celowo (absichtlich – § 5 ust. 2 StGB) albo z wiedzą (wissentlich – § 5 ust. 3 StGB).
Ujmowanie zamiaru ewentualnego przez orzecznictwo i doktrynę austriacką jest analogiczne do niemieckiego. Identycznie zakreślany jest element wolicjonalny dolus
208 Por. M. Król-Bogomilska: „Formy winy”…, op. cit., s. 86, G. Taylor: Concepts…, op. cit., s. 106.
209 Por. Ibidem, s. 108.
210 Ibidem, s. 109.
eventualis – godzenie się na popełnienie czynu zabronionego. Nieco odmiennie do rozwiązania polskiego art. 9 § 1 kk, ustawa austriacka w zakresie komponentu intelektualnego dolus eventualis wymaga, by sprawca realizację znamion czynu zabronionego „poważnie traktował za możliwą”. Takie sformułowanie sugerować może przyjęcie przez ustawodawcę austriackiego koncepcji prawdopodobieństwa211. Przejście od zamiaru ewentualnego ku sferze nieumyślności dokonuje się poprzez ustalenie po stronie sprawcy nadziei na uniknięcie popełnienia czynu.
2.3 Francuskie prawo karne
Francuskie prawo karne, co do zasady, czyni zamiar konieczną przesłanką odpowiedzialności karnej za zbrodnie i występki (art. 121-3 francuskiego kodeksu karnego: Il n'y a point de crime ou de délit sans intention de le commettre.). Obok kodeksowego określenia „l’intencion” francuska doktryna posługuje się również pojęciem „dol”, na który, podobnie jak w wypadku konstrukcji germańskich, składają się komponenty intelektualny i wolicjonalny212. Wyróżnia się przy tym dol evetuel, rozumiany jednak odmiennie niż na gruncie polskiego czy niemieckiego prawa karnego.
Sprawca dopuszczający się czynu w dol evetuel przewiduje wprawdzie możliwość popełnienia czynu zabronionego, ale nie przypisuje mu się woli jego popełnienia. Dol evetuel nie mieści się w granicach kodeksowego l’intencion, lokowany jest w sferze nieumyślności213.
Gdyby poszukiwać we francuskim prawie karnym odpowiednika zamiaru ewentualnego rozumianego jako godzenie się na popełnienie czynu zabronionego, to za najbardziej zbliżoną do niego konstrukcję należy uznać formułę świadomego narażenia innej osoby na niebezpieczeństwo. Sprawca celowo, tj. przy udziale woli, podejmuje zachowanie niebezpieczne mając świadomość, że może ono doprowadzić do popełnienia czynu zabronionego. Zauważyć należy, że konstrukcja ta lokowana jest przez francuską karnistykę w płaszczyźnie nieumyślności jako jej najcięższa odmiana
211 Aktualne są jednak w austriackiej karnistyce również koncepcje ryzyka oraz obojętności woli (tzw. „świadomej obojętności” – bewusste Gleichgültigkeit) – por. A. Wąsek: Austria, (w:) S. Frankowski (red.): Prawo karne niektórych państw Europy Zachodniej. Wybrane zagadnienia, Warszawa 1982, s.
193.
212 Zob. P. Chrzczonowicz: Francja, (w:) A. Adamski, J. Bojarski, P. Chrzczonowicz, M. Filar, P.
Girdwoyń: Prawo karne i wymiar sprawiedliwości państw Unii Europejskiej, Toruń 2007, s. 67.
213 Ibidem s. 68, M. Król-Bogomilska: „Formy winy”…., op. cit., s. 95.
(art. 121-3 francuskiego kodeksu karnego: Toutefois, lorsque la loi le prévoit, il y a délit en cas de mise en danger délibérée de la personie d'autrui.). Od świadomej nieumyślności (l’imprudence) odróżnia ją jednak brak liczenia na to, że popełnienia czynu uda się uniknąć214.
2.4 Angielskie prawo karne
Angielskie prawo karne z racji przynależności do systemu common law trudno porównywać z europejskimi kontynentalnymi kodeksami karnymi. Przede wszystkim jego podstawowe zasady ujmowane są w precedensowych wyrokach sądowych.
Wyrażona w wyroku ratio decidendi staje się regułą mającą zastosowanie w kolejnych konkretnych sprawach. Uzupełnienie reguł common law dokonywane jest ustawowo (statute). Nie funkcjonuje odpowiednik części ogólnej np. polskiego kodeksu karnego.
Brak jest jasnego i spójnego zbioru podstawowych zasad odpowiedzialności karnej.
Uregulowania ustawowe co do subiektywnej strony czynu zabronionego dotyczą tylko konkretnych typów przestępstw.
Niemniej jednak, stwierdzić można, że co do zasady, dla zaktualizowania się odpowiedzialności karnej nie wystarcza sama okoliczność popełnienia czynu zabronionego (actus reus), ale konieczne jest jeszcze stwierdzenie, że czyn ten został popełniony w określonym „stanie umysłu” (mens rea)215. Znajduje to odzwierciedlenie w częstokroć przywoływanej prze angielską karnistykę paremii „Actus non facit reum, nisi mens sit rea.”. Najlapidarniej mens rea można zdefiniować za G. Williamsem jako formę stosunku psychicznego sprawcy wymaganą z punktu widzenia bytu danego przestępstwa216.
Wyróżnia się najczęściej trzy możliwe formy mens rea – zamiar (intention), lekkomyślność (recklessness) i niedbalstwo (negligence)217. Formy te tylko częściowo pokrywają się swymi zakresami z umyślnością (zamiarem) i nieumyślnością
214 Zob. Ibidem, s. 68-70.
215 Zob. D. Carson, A. Felthous: Introduction to this issue: Mens Rea, Behavioral Sciences and the Law 2003, nr 21, s. 559. Istnieje też jednak grupa przestępstw, głownie przeciwko bezpieczeństwu w ruchu drogowym, przy których stwierdzenie mens rea nie jest wymagane. Odpowiedzialność opiera się wówczas za zasadzie strict liability. Wystarczający dla przypisania odpowiedzialności karnej jest sam fakt realizacji przedmiotowych znamion czynu, czynnik psychiczny pozostaje poza sferą zainteresowań.
216 Zob. S. Frankowski: Wina i kara w angielskim prawie karnym, Warszawa 1976, s. 95.
217 Zob. Ibidem.
(lekkomyślnością lub niedbalstwem) w rozumieniu germańskiego czy polskiego prawa karnego218. Przede wszystkim w angielskim prawie karnym trudno jest mówić o dychotomii umyślność-nieumyślność. Chcąc dokonać jakiejkolwiek klasyfikacji należałoby raczej ująć zamiar i lekkomyślność razem, jago odmiany wiedzy (knowledge) i przeciwstawić je niedbalstwu.
Analizując zamiar, doktryna wyróżnia zamiar bezpośredni (direct intention) oraz zamiar zawoalowany (oblique intention). Pierwszy z nich występuje wówczas, gdy popełnienie przestępnego czynu jest celem zachowania sprawcy, drugi gdy sprawca ma świadomość nieuchronności popełnienia czynu, niezależnie od postawy wolicjonalnej219.
Świadomość jedynie możliwości popełnienia czynu zabronionego przy braku chęci jego popełnienia kieruje poszukiwania właściwej formy mens rea ku lekkomyślności (recklessness). Zaznaczyć trzeba, że w niektórych sprawach granica między oblique inetnion a recklessness jest wyjątkowo trudna do uchwycenia220, przy czym przewidywanie możliwości, czy też konieczności, popełnienia czynu zabronionego oceniane jest z wykorzystaniem zobiektywizowanego wzorca tzw.
rozsądnego człowieka (reasonable man)221.
Próba znalezienia w angielskiej strukturze mens rea odpowiednika dla kontynentalnej konstrukcji dolus eventualis może się zakończyć jedynie usiłowaniem.
Przewidywania możliwości popełnienia czynu zabronionego połączonego z godzeniem się nie można ulokować w obrębie zamiaru – czy to bezpośredniego czy zawoalowanego. Rozważyć można kwalifikowanie takich wypadków jako recklessness.
Przy tej jednak konstrukcji nacisk kładziony jest na komponent intelektualny i brak jest wymogu, by ustalać dodatkowo godzenie się sprawcy na popełnienie czynu222. Jeśli
218 Zob. J. Bojarski: Anglia, (w:) A. Adamski, J. Bojarski, P. Chrzczonowicz, M. Filar, P. Girdwoyń:
Prawo…, op. cit., s. 317.
219 Ibidem i I. Kugler: The definition of Oblique Intention, The Journal of Criminal Law 2004, nr 1, s.
79.W projekcie Kodeksu Karnego dla Anglii i Walii z 1989 r. (Draft Criminal Code for England and Wales) w paragrafie 18 wskazano, że zamiar ten może zostać przypisany sprawcy, który podejmuje czyn w celu realizacji przestępnego skutku albo będąc świadomym, że skutek ten nastąpi w normalnym toku wydarzeń („when he acts either in order to bring it about or being aware that it will occur in the ordinary course of events.”) – zob. Ibidem.
220 Zob. G. Coffey: Codifying the Meaning of ‘Intention’ in the Criminal Law, The Journal of Criminal Law 2009, nr 5, s. 396-398.
221 Zob. J. Kochanowski: Standard „rozsądnego człowieka” w prawie karnym, Studia Iuridica 1991, z. 20, s. 127-128.
222 Dla karnisty z obrębu systemu common law wolicjonalny element zamiaru ewentualnego jawi się jako dość osobliwy, czy wręcz „egzotyczny” – zob. G. Taylor: Concepts…, op. cit., s. 109 i n.
więc popełnienie czynu zabronionego nie było celem zachowania sprawcy oraz jeśli nie był on pewny, lub niemal pewny, że zrealizuje przestępny stan rzeczy, lecz jedynie przewidywał taką możliwość, to przypisać można mu co najwyżej lekkomyślność, niezależnie jednak od tego, czy liczył na to że popełnienia czynu uda mu się jednak uniknąć, czy też rozpoznaną możliwość przyjął i zaakceptował.