Ograniczenia metodologiczne

Przedstawiając podstawowe ograniczenia metodologiczne związane z podejmowaną w niniejszej pracy analizą należy wskazać na trudności w transferze wyników badań psychologicznych na grunt problematyki prawa karnego. Badania prowadzone np. przez psychologów zajmujących się problematyką psychologii decyzji dotyczą bowiem sytuacji, w których osoby badane podejmują decyzje prawno-karnie irrelewantne. Wyłączone z pola zainteresowania badacza pozostają kwestie związane z wpływem świadomości grożącej ewentualnej odpowiedzialności karnej na proces podejmowania decyzji, czy też samej świadomości popełniania czynu zabronionego.

Również badania dotyczące procesów emocjonalnych, motywacyjnych czy poznawczych prowadzone były w celu udzielenia odpowiedzi na pytanie dotyczące ich istoty w kontekście ogólnego funkcjonowania psychicznego człowieka, nie zaś rekonstrukcji form strony podmiotowej⁴⁰⁹.

406 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 kwietnia 1977 r., III KR 68/77, OSNPG 1977, z. 11, poz. 94.

407 Zob. J. Gierowski: Diagnoza procesów motywacyjnych jako przedmiot opinii sądowo-psychologicznej, (w:) J. Stanik (red.): Problemy psychologiczno-psychiatryczne w procesie karnym, Katowice 1985, s. 31.

408 Zob. W. Patryas: Interpretacja…, op. cit., idem: Uznawanie zdań, Warszawa-Poznań 1987.

409 Zauważyć też trzeba, że treść psychiki sprawców czynów zabronionych – ich emocji, motywacji, poznania – nawet przy tożsamej stronie podmiotowej, zależy też od takich czynników jak np. to, czy przedmiotem wykonawczym czynu jest inny człowiek. Inne zapewne będą przeżycia sprawcy

Trudności z pełnym wykorzystaniem ustaleń psychologii dla analizy konstrukcji dolus eventualis potęguje też fakt mnogości i różnorodności koncepcji dotyczących istoty i funkcji motywacji, świadomości i emocji w samej nauce psychologii. Koncepcje te pozostają najczęściej zakotwiczone w największych paradygmatach psychologicznych. Możemy mówić o behawiorystycznej, ewolucyjnej, poznawczej, psychodynamicznej czy humanistycznej koncepcji motywacji lub emocji⁴¹⁰. W niniejszej pracy starano się więc oprzeć rozważania o charakterze prawnym na ustaleniach z zakresu psychologii, które są dość powszechnie przyjmowane w tej dziedzinie i pozostają względnie niezależne od przyjętego paradygmatu.

Zaprezentowane w dalszej części rozdziału ustalenia dotyczące poszczególnych procesów psychicznych człowieka mają zatem charakter eklektyczny.

Problem w wykorzystaniu ustaleń psychologii na gruncie prawa karnego stanowi też niejednorodność siatki pojęciowej. W doktrynie prawa karnego zakorzenione jest np. posługiwanie się pojęciem procesów wolicjonalnych czy też pojęciem woli, podczas gdy w psychologii terminów tych raczej się nie używa, operując częściej pojęciem procesów decyzyjnych i decyzji⁴¹¹. Jednakże i w samej psychologii przy określeniu tożsamych zjawisk używa się różnej terminologii. W jednym i tym samym opracowaniu proces oceny jeden z autorów nazywa procesem wartościowania⁴¹², drugi zaś posługuje się pojęciem sądu ewaluatywnego⁴¹³.

dokonującego kradzieży, a inne przy przestępstwie zabójstwa. Trudno też zapewne porównywać szczegółową treść emocji sprawcy np. przestępstwa zgwałcenia oraz sprawcy jednego z przestępstw gospodarczych.

410 Zob. W. Łukaszewski: Motywacja w najważniejszych systemach teoretycznych, (w:) J. Strelau (red.): Psychologia: Podręcznik akademicki. Tom II, Psychologia ogólna, Gdańsk 2004, s. 427-437.

411 Zob. J. Gierowski: Diagnoza…, op. cit., s. 33-34. Dodać także należy, że psychologia jako nauka empiryczna w ogóle stroni od badania takich fenomenów jak wola. Jak wskazuje J. Bobryk, spotkać się można ze stanowiskiem, iż „(…) akty woli są zjawiskami nie podlegającymi uwarunkowaniom przyczynowo skutkowym, w tym sensie, że wola ludzka, mogąca determinować pewne zjawiska, sama nie podlega zdeterminowaniu (człowiek nie musi chcieć tego, co chce).”. Nadto wola pozostając noumenem należy do świata transcendentalnego. Podkreślić jednak należy zwrócenie uwagi przez tego autora, iż istnieje wiele sposobów rozumienia przyczynowości i nie jest do końca zasadne stawianie jej takich samych wymogów w badaniach psychologicznych, jak np. w badaniach z dziedziny fizyki – J.

Bobryk: Akty świadomości i procesy poznawcze, Wrocław 1996, s. 157-159, por. J. Trzópek: Wolność egzystencjalna a psychologiczne rozumienie wolności, Analiza i Egzystencja 2008, z. 8, s. 79 i L.

Kubicki: Przestępstwo…, op. cit., s. 43-44.

412 Zob. J. Czapiński: O naturze i funkcji procesów wartościowania, (w:) B. Wojciszke (red.): Studia nad procesami wartościowania, tom I, Wrocław 1988.

413 Zob. J. Reykowski: Źródła procesów ewaluatywnych i ich funkcje regulacyjne, (w:) B. Wojciszke (red.): Studia…, op. cit., s. 36.

Przede wszystkim jednak należy podkreślić, że zaproponowana w niniejszej pracy koncepcja procesów psychicznych i zbudowana na jej gruncie propozycja ujmowania zamiaru ewentualnego, nie może pretendować do roli empirycznie sprawdzonej teorii. Jest ona bowiem tylko pewnym teoretycznym modelem, który jednak zdaje się znajdować oparcie w dotychczasowych ustaleniach psychologii.

Trzeba też zauważyć, że ewentualna próba zbadania procesów psychicznych sprawcy czynu zabronionego byłaby po prostu niemożliwa. Sprawca najczęściej sam nie uświadamia sobie kierujących nim motywów czy emocji⁴¹⁴. Oczywiste jest powtarzane wielokrotnie w doktrynie prawa karnego stwierdzenie, że wejść do głowy sprawcy nie można. Rekonstrukcja psychiki sprawcy w chwili popełniania czynu musi więc dokonywać się post factum na podstawie manifestowanych przez niego zewnętrznie procesów behawioralnych, czyli krótko mówiąc na podstawie zachowania się sprawcy.

Tak też się i oczywiście dzieje w postępowaniu karnym. Wnioskowanie więc o stronie podmiotowej czynu zabronionego jest zawsze wnioskowaniem pośrednim. Podjęta w tym rozdziale próba ukazania pierwotnego podłoża przedmiotu tego wnioskowania być może przyczyni się do ułatwienia dokonywania tego procesu.

W poszukiwaniu psychologicznych podstaw zamiaru ewentualnego wykorzystano m.in. klasyczne już dla polskiej psychologii prace J. Reykowskiego⁴¹⁵, J.

Kozieleckiego⁴¹⁶ czy K. Obuchowskiego⁴¹⁷. Mając jednak na względzie bardzo dynamiczny rozwój współczesnej psychologii uwzględniono także opracowania z ostatnich lat, oparte na nowszych wynikach badań⁴¹⁸.

Warto jeszcze w tym miejscu doprecyzować znaczenie wykorzystywanych w niniejszych rozważaniach pojęć, tj. procesów (emocjonalnych, poznawczych,

414 Zob. K. Daszkiewicz: Przestępstwo…, op. cit., s. 21. Zwrócić trzeba uwagę, że zachowanie podjęte w stanie świadomości, konieczne dla mówienia o czynie, nie zawsze musi oznaczać zachowanie uświadomione – zob. L. Kubicki: Przestępstwo…, op. cit., s. 56.

415 J. Reykowski: Procesy emocjonalne. Motywacja. Osobowość, Warszawa 1992, idem: Z zagadnień psychologii motywacji, Warszawa 1977, idem: Procesy emocjonalne. Motywacja. Osobowość, (w:) T. Tomaszewski: Psychologia Ogólna, Warszawa 1992, idem: Źródła…, op. cit.

416 J. Kozielecki: Koncepcje psychologiczne człowieka, Warszawa 1976, idem: Psychologia procesów przeddecyzyjnych, Warszawa 1969, idem: Psychologiczna…, op. cit.

417 K. Obuchowski: Psychologia dążeń ludzkich, Warszawa 1983.

418 M. in. K. Oatley, J. Jenkins: Zrozumieć emocje, Warszawa 2003, J. Trzópek J., „Kto jest kontrolerem?”. Problem podmiotu i świadomego „Ja” we współczesnej psychologii kognitywnej, Roczniki Psychologiczne 2010, z. 1, E. Nęcka, J. Orzechowski, B. Szymura: Psychologia poznawcza, Warszawa 2006, E. Aharoni, C. Funk, W. Sinnott-Armstrong, M. Gazzaniga: Can neurological evidence help courts assess criminal responsibility? Lessons from Law and Neuroscience, Annals of the New York Academy of Sciences 2008, z. 1124, G. Reevy (red.) Encyclopedia of emotion, Volume 1, Santa Barbara, California 2010.

motywacyjnych, decyzyjnych czy wartościowania) i produktów tych procesów (emocji, rozpoznania, świadomości, motywacji, decyzji, sądu, preferencji) przez wskazanie czym różnią się np. proces emocjonalny od emocji. Otóż, pod pojęciem procesu rozumiany będzie przebieg powstawania lub modyfikacji fenomenu psychicznego w postaci np. emocji czy motywacji. Efekt tego procesu, a więc np. emocja, będzie zaś rozumiany jako wytworzony w wyniku procesu element psychiki.

Zaznaczyć też trzeba, że częstokroć w toku rozważań stanowiących treść niniejszego rozdziału używane będzie określenie „podmiot” zamiast charakterystycznego dla karnistyki określenia „sprawca”. Słowo „podmiot” pojawiać się będzie mianowicie wszędzie tam, gdzie analizowane będą aspekty psychologicznego funkcjonowania człowieka, niekoniecznie w odniesieniu do popełnienia czynu zabronionego. Pojęcie „sprawcy” będzie natomiast używane przy rozważaniach stricte prawno-karnych.